Makroiqtisodiyot sohasida bir nechta asosiy ko’rsatkichlar mamlakatning iqtisodiy salomatligi va faoliyatini baholash uchun barometr bo’lib xizmat qiladi. Ular orasida eng muhim ko’rsatkichlar ajralib turadi: Yalpi ichki mahsulot (YaIM), Yalpi milliy mahsulot (YaMM), Yalpi milliy daromad (YaMD), Inson taraqqiyoti indeksi (ITI), aholi jon boshiga o’lchovlar va boshqalar. Ushbu maqola ularning ta’riflari, qo’llanilishi, farqlari va aholi jon boshiga to’g’ri keladigan ko’rsatkichlar bilan bog’liqligini ochib beradi.

 

Yalpi ichki mahsulot (YaIM)

YaIM – ma’lum bir davrda, odatda yillik yoki har chorakda bir mamlakat chegaralarida ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning umumiy pul qiymati. YaIM ham mamlakat ichida, ham mamlakatdan tashqarida xalqaro miqyosda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini qamrab oladi. YaIM mamlakatning iqtisodiy ko’rsatkichlari va o’sish yo’nalishini baholashning asosiy ko’rsatkichidir. YaIM turli mamlakatlarning iqtisodiy natijalarini taqqoslash va ishlab chiqarish darajasining vaqt o’tishi bilan o’zgarishini baholash uchun mezon bo’lib xizmat qiladi. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, YaIM mamlakatning iqtisodiy manzarasini ko’rsatadi, iqtisodiyot hajmi va o’sish sur’atlarini baholash uchun foydalaniladi.

 

Xarid qilish (Sotib olish) qobiliyati pariteti (PPP) bo’yicha YaIM

Xarid qilish qobiliyati pariteti (PPP) YaIM mamlakatlar o‘rtasidagi narxlar darajasidagi tafovutlarni hisobga olgan holda mamlakat YaIMni moslashtiradi, bu esa iqtisodiy ishlab chiqarish va turmush darajasini yanada aniqroq taqqoslash imkonini beradi. PPP turli mamlakatlardagi tovarlar va xizmatlarning nisbiy qiymatini hisobga oladi, bu esa iqtisodiy hajm, farovonlik va boylikni yanada mazmunli baholash imkonini beradi. U har bir mamlakat yalpi ichki mahsulotini standartlashtirilgan tovar va xizmatlar to‘plamining narxlari asosida umumiy valyutaga aylantirish yo‘li bilan hisoblanadi. PPP YaIM mamlakat aholisining real xarid qobiliyati va iqtisodiy farovonligi haqida tushuncha beradi.

 

Nominal YaIM

Nominal Yalpi ichki mahsulot esa mamlakatlar oʻrtasidagi narxlar darajasidagi farqlarni hisobga olmagan holda, joriy bozor narxlari va valyuta kurslari yordamida mamlakatning iqtisodiy mahsulotini oʻlchaydi. U mamlakat chegaralarida ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarning milliy valyutada ifodalangan umumiy qiymatini anglatadi. Nominal YaIMni hisoblash oson va mamlakatning iqtisodiy ko’rsatkichlari to’g’risida mutlaq ma’noda tezkor tasavvur beradi. Biroq, har xil narxlar darajasiga ega mamlakatlarni solishtirganda, u haqiqiy iqtisodiy hajmni yoki turmush darajasini to’g’ri aks ettirmasligi mumkin.

 

Xarid qilish (Sotib olish) qobiliyati pariteti (PPP) YaIM va nominal YaIM: farqlar va oqibatlarini tushunish:

PPP YaIM va nominal YaIM o’rtasidagi asosiy farq ularning narxlar darajasidagi o’zgarishlarga munosabatidir. PPP YaIM mamlakatlar o’rtasidagi yashash narxidagi farqlarni hisobga olgan holda iqtisodiy hajm va turmush darajasini yanada aniqroq baholashni taklif qiladi, nominal YaIM esa joriy valyuta kurslari bo’yicha bozor narxlariga asoslangan iqtisodiy xulosani aks ettiradi. Natijada, PPP YaIM mamlakatlarning nisbiy iqtisodiy holatini moslashtirishga intiladi, ayniqsa narxlari pastroq bo’lgan mamlakatlar nominal YaIM bilan solishtirganda potentsial ravishda turli xil reytinglarga olib keladi.

 

Real (Haqiqiy) YaIM

Real Yalpi ichki mahsulot – bu aniq bir yil narxlarida hisoblangan tovarlar va xizmatlar tannarxi bo’lib, u nominal YaIMdan inflyatsiya/deflyatsiyani chiqarib tashlash va turli yillardagi real ishlab chiqarish hajmlarini solishtirish imkonini beradi. Real YaIM joriy yil va bazaviy yil o’rtasidagi narxlarning farqi bo’lgan YaIM narxlari deflyatori yordamida hisoblanadi. Misol uchun, agar narxlar bazaviy yilga nisbatan 5% ga oshgan bo’lsa, deflyator 1,05 ni tashkil qiladi. Nominal YaIM ushbu deflyatorga bo’linadi, bu esa real YaIMni beradi. Nominal YaIM odatda real YaIMdan yuqori, chunki inflyatsiya odatda ijobiy raqamdir. Real YaIM bozor qiymatining o’zgarishini hisobga oladi va shu bilan ishlab chiqarish stavkalari o’rtasidagi farqlarni yildan-yilga qisqartiradi. Agar mamlakatning real yalpi ichki mahsuloti va nominal YaIM o‘rtasida katta tafovut bo‘lsa, bu uning iqtisodiyotida sezilarli inflyatsiya yoki deflyatsiya ko‘rsatkichi bo‘lishi mumkin.

 

Yalpi milliy mahsulot (YaMM)

Yalpi milliy mahsulot (YaMM) esa, joylashgan joyidan qat’i nazar, mamlakat rezidentlari tomonidan ishlab chiqarilgan barcha yakuniy mahsulot va xizmatlarning umumiy qiymatini o’lchaydi. Mamlakat chegaralarida ishlab chiqarishga yo’naltirilgan YaIMdan farqli o’laroq, YaMMga mamlakat fuqarolari va kompaniyalari tomonidan chet elda ishlab chiqarilgan va olingan daromadlar kiradi, bu mamlakatda xorijiy rezidentlar tomonidan ishlab chiqarilgan daromadlar bundan mustasno. YaMM iqtisodiy faoliyat qayerda sodir bo’lishidan qat’i nazar, mamlakatning iqtisodiy ko’rsatkichlari haqida o’z fuqarolari nuqtai nazaridan tushuncha beradi.

 

Yalpi milliy daromad (YaMD)

Yalpi milliy daromad (YaMD) kengroq ko’rsatkich bo’lib, yalpi ichki mahsulot va xorijdan olingan sof daromadni qamrab oladi. Yalpi milliy daromad mamlakat rezidentlari tomonidan ichki yoki chet elda olingan jami daromadni o’z ichiga oladi va chet el rezidentlari tomonidan mamlakat ichidagi har qanday daromadni olib tashlaydi. Yalpi milliy daromad milliy daromadning har tomonlama ko’rinishini ta’minlab, mamlakat fuqarolariga to’g’ri keladigan jami iqtisodiy mahsulot hajmini aks ettiradi.

 

Aholi jon boshiga o’lchovlar

Yalpi ichki mahsulot (YaIM), Yalpi milliy mahsulot (YaMM) va Yalpi milliy daromad (YaMD) mamlakatning umumiy iqtisodiy faoliyatining qimmatli ko’rsatkichlarini ta’minlasa-da, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’lchovlar ushbu ko’rsatkichlarni aholi soniga bo’lish orqali yanada nozikroq istiqbolni taqdim etadi. YaIM, YaMM va aholi jon boshiga YaMD mamlakat ichidagi oʻrtacha iqtisodiy ishlab chiqarishni ifodalaydi va turli mamlakatlardagi shaxslarning iqtisodiy farovonligini solishtirish yoki bir mamlakatda vaqt oʻtishi bilan turmush darajasidagi oʻzgarishlarni baholash uchun foydalidir.

 

Aholi jon boshiga daromad (AD) –

Ushbu ko’rsatkich ma’lum bir davrda ma’lum bir aholining har bir shaxsining o’rtacha daromadini ifodalaydi. Aholi jon boshiga daromad ko’rsatkichi ish haqi, maosh, dividendlar va aholi soniga bo’lingan daromadning boshqa har qanday daromad shakllarini o’z ichiga oladi.

Aholi jon boshiga iste’mol –

Bu ko’rsatkich aholining har bir kishisi tomonidan ma’lum vaqt oralig’ida iste’mol qilingan tovarlar va xizmatlarning o’rtacha miqdorini ko’rsatadi. Aholi jon boshiga iste’mol ko’rsatkichi jamiyatdagi iste’mol darajasi va turmush darajasini aks ettiradi.

Aholi jon boshiga xarajatlar –

Bu ko’rsatkich aholidagi har bir shaxsning ma’lum vaqt oralig’ida tovarlar va xizmatlarga o’rtacha xarajatlarini ifodalaydi. Bu oziq-ovqat, uy-joy, tibbiy yordam kabi zaruriy tovarlar va xizmatlarga sarflanadigan xarajatlarni hamda dam olish, xordiq chiqarish va hashamatli tovarlarga ixtiyoriy xarajatlarni o’z ichiga oladi.

Aholi jon boshiga YaIM/YaMM/YaMD –

Avval ko’rsatib o‘tganimizdek, bu ko‘rsatkichlar mamlakat ichida bir kishiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha iqtisodiy mahsulot hajmini ta’ifodalaydi va aholi turmush darajasini, iqtisodiy rivojlanish va daromadlar taqsimotini baholashda keng qo‘llaniladi.

Aholi jon boshiga qarz –

Bu ko’rsatkich aholidagi har bir shaxsning o’rtacha qarz miqdorini o’lchaydi. Aholi jon boshiga qarz ko’rsatkichi ipoteka, kredit kartalari, talabalar kreditlari va boshqa majburiyatlar kabi shaxsiy qarzlarni o’z ichiga oladi.

Aholi jon boshiga boylik –

Bu ko’rsatkich aholining har bir shaxsiga tegishli bo’lgan o’rtacha qiymat yoki aktivlarini, shu jumladan moliyaviy aktivlar, ko’chmas mulk va boylikning boshqa shakllarini ko’rsatadi.

Aholi jon boshiga YaIM o’sish sur’ati –

Bu ko’rsatkich bir kishiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulotning yillik o’sish sur’atlarini o’lchaydi, vaqt o’tishi bilan bir kishiga to’g’ri keladigan iqtisodiy mahsulotning ko’payishi yoki kamayish tezligini ko’rsatadi.

Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan ushbu ko’rsatkichlar aholining iqtisodiy farovonligi, iste’mol usullari, moliyaviy sog’lig’i va aholining turmush darajasi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Ular siyosatni ishlab chiqish, iqtisodiy tahlil va xalqaro taqqoslash uchun zarurdir. Hukumatlar, siyosatchilar, investorlar va iqtisodchilar iqtisodiy ko’rsatkichlarni kuzatish, fiskal va pul-kredit siyosatini ishlab chiqish, tendentsiyalarni aniqlash va asosli qarorlar qabul qilishda ularga tayanadi. Bundan tashqari, ushbu ko’rsatkichlar turmush darajasini, daromadlarni taqsimlash va iqtisodiy rivojlanish darajasini baholashga yordam beradi va shu bilan barqaror o’sishga erishish, qashshoqlikni kamaytirish va umumiy farovonlikni oshirishga qaratilgan sa’y-harakatlarni boshqaradi.

 

Farqlar va taqqoslashlar

YaIM, YaMM va YaMD o’rtasidagi asosiy farq ularning chet elda olingan daromadlarni o’lchash va muomala qilish doirasiga mansub. YaIM mamlakat chegaralarida ishlab chiqarishni o’lchaydigan bo’lsa, YaMM mahalliy aholining joylashgan joyidan qat’i nazar, oladigan daromadlarini hisobga oladi va YaMD chet eldan olingan sof daromadni qo’shadi. Binobarin, sezilarli xorijiy investitsiyalar yoki pul o’tkazmalari bo’lgan mamlakatlarda YaMM ko’pincha YaMDdan bir oz yuqori bo’ladi.

 

Inson taraqqiyoti indeksi (ITI)

Inson taraqqiyoti indeksi (ITI) Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan mamlakatning inson taraqqiyoti darajasini uchta asosiy o’lchov asosida o’lchash uchun ishlab chiqilgan kompozit statistik ma’lumotdir:

Tug’ilganda kutilayotgan umr ko’rish davomiyligi –

Tug’ilgandan boshlab insonning yashashi mumkin bo’lgan o’rtacha yil sonini aks ettiradi, salomatlik va farovonlik ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi.

Ta’lim –

Kattalar uchun o‘rtacha ta’lim yillari va bolalar uchun kutilayotgan maktab ta’lim yillari kabi ko‘rsatkichlar yig‘indisi bilan o‘lchanadi, bu ta’limdan foydalanish imkoniyati va sifatini ifodalaydi.

Aholi jon boshiga daromad (inflyatsiya va xarid qobiliyatini hisobga olgan holda) –

Fuqarolarning turmush darajasi va moddiy farovonligini aks ettiruvchi mamlakatlar o’rtasidagi xarid qobiliyatidagi farqlarga moslashtirilgan o’rtacha daromadini ko’rsatadi.

Inson taraqqiyoti indeksi bu o’lchovlarni bir indeksda birlashtirib, inson rivojlanishi va farovonligini har tomonlama baholashni aks ettiradi. Mamlakatlar inson taraqqiyoti indeksi bo’yicha reytingga ega bo’lib, yuqoriroq qiymatlar inson rivojlanishining yuqori darajasini ko’rsatadi va aksincha. Inson taraqqiyoti indeksi siyosatchilar, tadqiqotchilar va xalqaro tashkilotlar uchun inson taraqqiyoti maqsadlariga erishilgan yutuqlarni baholash va butun dunyo bo’ylab sog’liqni saqlash, ta’lim va daromadlardagi tengsizliklarni bartaraf etishda qimmatli vosita bo’lib xizmat qiladi.

 

Xulosa qilib aytganda, YaIM, YaMM va YaMD asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar bo’lib, iqtisodiy faollik, daromad olish va xalqning turmush darajasi haqida qimmatli tushunchalarni beradi. Ushbu ko’rsatkichlarni aholi jon boshiga hisob-kitoblar bilan to’ldirish orqali tahlilchilar milliy va individual darajadagi iqtisodiy samaradorlik va farovonlik haqida to’liqroq tasavvurga ega bo’lishlari mumkin. Ushbu tushunchalarni anglash siyosatchilar, iqtisodchilar va umuman fuqarolar uchun global iqtisodiyotning murakkabliklarida harakat qilish va barqaror rivojlanishni rag’batlantirish uchun juda muhimdir.

—

 

Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар: Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ), Ялпи миллий маҳсулот (ЯММ), Ялпи миллий даромад (ЯМД), Инсон тараққиёти индекси (ИТИ) ва аҳоли жон бошига тўғри келадиган бошқа кўрсаткичлар

 

Макроиқтисодиёт соҳасида бир нечта асосий кўрсаткичлар мамлакатнинг иқтисодий саломатлиги ва фаолиятини баҳолаш учун барометр бўлиб хизмат қилади. Улар орасида энг муҳим кўрсаткичлар ажралиб туради: Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ), Ялпи миллий маҳсулот (ЯММ), Ялпи миллий даромад (ЯМД), Инсон тараққиёти индекси (ИТИ), аҳоли жон бошига ўлчовлар ва бошқалар. Ушбу мақола уларнинг таърифлари, қўлланилиши, фарқлари ва аҳоли жон бошига тўғри келадиган кўрсаткичлар билан боғлиқлигини очиб беради.

 

Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ)

ЯИМ – маълум бир даврда, одатда йиллик ёки ҳар чоракда бир мамлакат чегараларида ишлаб чиқарилган барча товарлар ва хизматларнинг умумий пул қиймати. ЯИМ ҳам мамлакат ичида, ҳам мамлакатдан ташқарида халқаро миқёсда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмини қамраб олади. ЯИМ мамлакатнинг иқтисодий кўрсаткичлари ва ўсиш йўналишини баҳолашнинг асосий кўрсаткичидир. ЯИМ турли мамлакатларнинг иқтисодий натижаларини таққослаш ва ишлаб чиқариш даражасининг вақт ўтиши билан ўзгаришини баҳолаш учун мезон бўлиб хизмат қилади. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, ЯИМ мамлакатнинг иқтисодий манзарасини кўрсатади, иқтисодиёт ҳажми ва ўсиш суръатларини баҳолаш учун фойдаланилади.

 

Харид қилиш (Сотиб олиш) қобилияти паритети (PPP) бўйича ЯИМ

Харид қилиш қобилияти паритети (PPP) ЯИМ мамлакатлар ўртасидаги нархлар даражасидаги тафовутларни ҳисобга олган ҳолда мамлакат ЯИМни мослаштиради, бу эса иқтисодий ишлаб чиқариш ва турмуш даражасини янада аниқроқ таққослаш имконини беради. PPP турли мамлакатлардаги товарлар ва хизматларнинг нисбий қийматини ҳисобга олади, бу эса иқтисодий ҳажм, фаровонлик ва бойликни янада мазмунли баҳолаш имконини беради. У ҳар бир мамлакат ялпи ички маҳсулотини стандартлаштирилган товар ва хизматлар тўпламининг нархлари асосида умумий валютага айлантириш йўли билан ҳисобланади. PPP ЯИМ мамлакат аҳолисининг реал харид қобилияти ва иқтисодий фаровонлиги ҳақида тушунча беради.

 

Номинал ЯИМ

Номинал Ялпи ички маҳсулот эса мамлакатлар ўртасидаги нархлар даражасидаги фарқларни ҳисобга олмаган ҳолда, жорий бозор нархлари ва валюта курслари ёрдамида мамлакатнинг иқтисодий маҳсулотини ўлчайди. У мамлакат чегараларида ишлаб чиқарилган маҳсулот ва хизматларнинг миллий валютада ифодаланган умумий қийматини англатади. Номинал ЯИМни ҳисоблаш осон ва мамлакатнинг иқтисодий кўрсаткичлари тўғрисида мутлақ маънода тезкор тасаввур беради. Бироқ, ҳар хил нархлар даражасига эга мамлакатларни солиштирганда, у ҳақиқий иқтисодий ҳажмни ёки турмуш даражасини тўғри акс эттирмаслиги мумкин.

 

Харид қилиш (Сотиб олиш) қобилияти паритети (PPP) ЯИМ ва номинал ЯИМ: фарқлар ва оқибатларини тушуниш:

PPP ЯИМ ва номинал ЯИМ ўртасидаги асосий фарқ уларнинг нархлар даражасидаги ўзгаришларга муносабатидир. PPP ЯИМ мамлакатлар ўртасидаги яшаш нархидаги фарқларни ҳисобга олган ҳолда иқтисодий ҳажм ва турмуш даражасини янада аниқроқ баҳолашни таклиф қилади, номинал ЯИМ эса жорий валюта курслари бўйича бозор нархларига асосланган иқтисодий хулосани акс эттиради. Натижада, PPP ЯИМ мамлакатларнинг нисбий иқтисодий ҳолатини мослаштиришга интилади, айниқса нархлари пастроқ бўлган мамлакатлар номинал ЯИМ билан солиштирганда потенциал равишда турли хил рейтингларга олиб келади.

 

Реал (Ҳақиқий) ЯИМ

Реал Ялпи ички маҳсулот – бу аниқ бир йил нархларида ҳисобланган товарлар ва хизматлар таннархи бўлиб, у номинал ЯИМдан инфляция/дефляцияни чиқариб ташлаш ва турли йиллардаги реал ишлаб чиқариш ҳажмларини солиштириш имконини беради. Реал ЯИМ жорий йил ва базавий йил ўртасидаги нархларнинг фарқи бўлган ЯИМ нархлари дефлятори ёрдамида ҳисобланади. Мисол учун, агар нархлар базавий йилга нисбатан 5% га ошган бўлса, дефлятор 1,05 ни ташкил қилади. Номинал ЯИМ ушбу дефляторга бўлинади, бу эса реал ЯИМни беради. Номинал ЯИМ одатда реал ЯИМдан юқори, чунки инфляция одатда ижобий рақамдир. Реал ЯИМ бозор қийматининг ўзгаришини ҳисобга олади ва шу билан ишлаб чиқариш ставкалари ўртасидаги фарқларни йилдан-йилга қисқартиради. Агар мамлакатнинг реал ялпи ички маҳсулоти ва номинал ЯИМ ўртасида катта тафовут бўлса, бу унинг иқтисодиётида сезиларли инфляция ёки дефляция кўрсаткичи бўлиши мумкин.

 

Ялпи миллий маҳсулот (ЯММ)

Ялпи миллий маҳсулот (ЯММ) эса, жойлашган жойидан қатъи назар, мамлакат резидентлари томонидан ишлаб чиқарилган барча якуний маҳсулот ва хизматларнинг умумий қийматини ўлчайди. Мамлакат чегараларида ишлаб чиқаришга йўналтирилган ЯИМдан фарқли ўлароқ, ЯММга мамлакат фуқаролари ва компаниялари томонидан чет элда ишлаб чиқарилган ва олинган даромадлар киради, бу мамлакатда хорижий резидентлар томонидан ишлаб чиқарилган даромадлар бундан мустасно. ЯММ иқтисодий фаолият қаерда содир бўлишидан қатъи назар, мамлакатнинг иқтисодий кўрсаткичлари ҳақида ўз фуқаролари нуқтаи назаридан тушунча беради.

 

Ялпи миллий даромад (ЯМД)

Ялпи миллий даромад (ЯМД) кенгроқ кўрсаткич бўлиб, ялпи ички маҳсулот ва хориждан олинган соф даромадни қамраб олади. Ялпи миллий даромад мамлакат резидентлари томонидан ички ёки чет элда олинган жами даромадни ўз ичига олади ва чет эл резидентлари томонидан мамлакат ичидаги ҳар қандай даромадни олиб ташлайди. Ялпи миллий даромад миллий даромаднинг ҳар томонлама кўринишини таъминлаб, мамлакат фуқароларига тўғри келадиган жами иқтисодий маҳсулот ҳажмини акс эттиради.

 

Аҳоли жон бошига ўлчовлар

Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ), Ялпи миллий маҳсулот (ЯММ) ва Ялпи миллий даромад (ЯМД) мамлакатнинг умумий иқтисодий фаолиятининг қимматли кўрсаткичларини таъминласа-да, аҳоли жон бошига тўғри келадиган ўлчовлар ушбу кўрсаткичларни аҳоли сонига бўлиш орқали янада нозикроқ истиқболни тақдим этади. ЯИМ, ЯММ ва аҳоли жон бошига ЯМД мамлакат ичидаги ўртача иқтисодий ишлаб чиқаришни ифодалайди ва турли мамлакатлардаги шахсларнинг иқтисодий фаровонлигини солиштириш ёки бир мамлакатда вақт ўтиши билан турмуш даражасидаги ўзгаришларни баҳолаш учун фойдалидир.

 

Аҳоли жон бошига даромад (АД) –

Ушбу кўрсаткич маълум бир даврда маълум бир аҳолининг ҳар бир шахсининг ўртача даромадини ифодалайди. Аҳоли жон бошига даромад кўрсаткичи иш ҳақи, маош, дивидендлар ва аҳоли сонига бўлинган даромаднинг бошқа ҳар қандай даромад шаклларини ўз ичига олади.

Аҳоли жон бошига истеъмол –

Бу кўрсаткич аҳолининг ҳар бир кишиси томонидан маълум вақт оралиғида истеъмол қилинган товарлар ва хизматларнинг ўртача миқдорини кўрсатади. Аҳоли жон бошига истеъмол кўрсаткичи жамиятдаги истеъмол даражаси ва турмуш даражасини акс эттиради.

Аҳоли жон бошига харажатлар –

Бу кўрсаткич аҳолидаги ҳар бир шахснинг маълум вақт оралиғида товарлар ва хизматларга ўртача харажатларини ифодалайди. Бу озиқ-овқат, уй-жой, тиббий ёрдам каби зарурий товарлар ва хизматларга сарфланадиган харажатларни ҳамда дам олиш, хордиқ чиқариш ва ҳашаматли товарларга ихтиёрий харажатларни ўз ичига олади.

Аҳоли жон бошига ЯИМ/ЯММ/ЯМД –

Аввал кўрсатиб ўтганимиздек, бу кўрсаткичлар мамлакат ичида бир кишига тўғри келадиган ўртача иқтисодий маҳсулот ҳажмини таъифодалайди ва аҳоли турмуш даражасини, иқтисодий ривожланиш ва даромадлар тақсимотини баҳолашда кенг қўлланилади.

Аҳоли жон бошига қарз –

Бу кўрсаткич аҳолидаги ҳар бир шахснинг ўртача қарз миқдорини ўлчайди. Аҳоли жон бошига қарз кўрсаткичи ипотека, кредит карталари, талабалар кредитлари ва бошқа мажбуриятлар каби шахсий қарзларни ўз ичига олади.

Аҳоли жон бошига бойлик –

Бу кўрсаткич аҳолининг ҳар бир шахсига тегишли бўлган ўртача қиймат ёки активларини, шу жумладан молиявий активлар, кўчмас мулк ва бойликнинг бошқа шаклларини кўрсатади.

Аҳоли жон бошига ЯИМ ўсиш суръати –

Бу кўрсаткич бир кишига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулотнинг йиллик ўсиш суръатларини ўлчайди, вақт ўтиши билан бир кишига тўғри келадиган иқтисодий маҳсулотнинг кўпайиши ёки камайиш тезлигини кўрсатади.

Аҳоли жон бошига тўғри келадиган ушбу кўрсаткичлар аҳолининг иқтисодий фаровонлиги, истеъмол усуллари, молиявий соғлиғи ва аҳолининг турмуш даражаси ҳақида қимматли маълумотлар беради. Улар сиёсатни ишлаб чиқиш, иқтисодий таҳлил ва халқаро таққослаш учун зарурдир. Ҳукуматлар, сиёсатчилар, инвесторлар ва иқтисодчилар иқтисодий кўрсаткичларни кузатиш, фискал ва пул-кредит сиёсатини ишлаб чиқиш, тенденцияларни аниқлаш ва асосли қарорлар қабул қилишда уларга таянади. Бундан ташқари, ушбу кўрсаткичлар турмуш даражасини, даромадларни тақсимлаш ва иқтисодий ривожланиш даражасини баҳолашга ёрдам беради ва шу билан барқарор ўсишга эришиш, қашшоқликни камайтириш ва умумий фаровонликни оширишга қаратилган саъй-ҳаракатларни бошқаради.

 

Фарқлар ва таққослашлар

ЯИМ, ЯММ ва ЯМД ўртасидаги асосий фарқ уларнинг чет элда олинган даромадларни ўлчаш ва муомала қилиш доирасига мансуб. ЯИМ мамлакат чегараларида ишлаб чиқаришни ўлчайдиган бўлса, ЯММ маҳаллий аҳолининг жойлашган жойидан қатъи назар, оладиган даромадларини ҳисобга олади ва ЯМД чет элдан олинган соф даромадни қўшади. Бинобарин, сезиларли хорижий инвестициялар ёки пул ўтказмалари бўлган мамлакатларда ЯММ кўпинча ЯМДдан бир оз юқори бўлади.

 

Инсон тараққиёти индекси (ИТИ)

Инсон тараққиёти индекси (ИТИ) Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан мамлакатнинг инсон тараққиёти даражасини учта асосий ўлчов асосида ўлчаш учун ишлаб чиқилган композит статистик маълумотдир:

Туғилганда кутилаётган умр кўриш давомийлиги –

Туғилгандан бошлаб инсоннинг яшаши мумкин бўлган ўртача йил сонини акс эттиради, саломатлик ва фаровонлик кўрсаткичи бўлиб хизмат қилади.

Таълим –

Катталар учун ўртача таълим йиллари ва болалар учун кутилаётган мактаб таълим йиллари каби кўрсаткичлар йиғиндиси билан ўлчанади, бу таълимдан фойдаланиш имконияти ва сифатини ифодалайди.

Аҳоли жон бошига даромад (инфляция ва харид қобилиятини ҳисобга олган ҳолда) –

Фуқароларнинг турмуш даражаси ва моддий фаровонлигини акс эттирувчи мамлакатлар ўртасидаги харид қобилиятидаги фарқларга мослаштирилган ўртача даромадини кўрсатади.

Инсон тараққиёти индекси бу ўлчовларни бир индексда бирлаштириб, инсон ривожланиши ва фаровонлигини ҳар томонлама баҳолашни акс эттиради. Мамлакатлар инсон тараққиёти индекси бўйича рейтингга эга бўлиб, юқорироқ қийматлар инсон ривожланишининг юқори даражасини кўрсатади ва аксинча. Инсон тараққиёти индекси сиёсатчилар, тадқиқотчилар ва халқаро ташкилотлар учун инсон тараққиёти мақсадларига эришилган ютуқларни баҳолаш ва бутун дунё бўйлаб соғлиқни сақлаш, таълим ва даромадлардаги тенгсизликларни бартараф этишда қимматли восита бўлиб хизмат қилади.

 

Хулоса қилиб айтганда, ЯИМ, ЯММ ва ЯМД асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар бўлиб, иқтисодий фаоллик, даромад олиш ва халқнинг турмуш даражаси ҳақида қимматли тушунчаларни беради. Ушбу кўрсаткичларни аҳоли жон бошига ҳисоб-китоблар билан тўлдириш орқали таҳлилчилар миллий ва индивидуал даражадаги иқтисодий самарадорлик ва фаровонлик ҳақида тўлиқроқ тасаввурга эга бўлишлари мумкин. Ушбу тушунчаларни англаш сиёсатчилар, иқтисодчилар ва умуман фуқаролар учун глобал иқтисодиётнинг мураккабликларида ҳаракат қилиш ва барқарор ривожланишни рағбатлантириш учун жуда муҳимдир.