O‘zbekistonning iqtisodiy ko‘rsatkichlari kuchliligicha qolmoqda. Prognoz ijobiy, ham xavflar, ham imkoniyatlar mavjud. Makro-moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va tarkibiy islohotlarni davom ettirish kuchli o’sishni ta’minlash, buferlarni qayta tiklash va tashqi ta’sirlardan himoyalanish uchun muhim ahamiyatga ega.
Toshkent: Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ)ning janob Yaser Abdih boshchiligidagi xodimlari guruhi 2024-yil 16-24-sentabr kunlari O‘zbekiston hukumati bilan iqtisodiy o‘zgarishlar, istiqbollar va siyosat ustuvorliklarini muhokama qilish uchun uchrashdi. Missiya yakunida janob Abdih quyidagi bayonot bilan chiqdi:
“Iqtisodiy ko’rsatkichlar kuchliligicha qolmoqda. 2024-yilning birinchi yarmida real YaIM o‘tgan yilga nisbatan 6,4 foizga o‘sdi (y/y). May oyining boshlarida tartibga solinadigan energiya narxlarining zarur o’sishiga javoban, CPI inflyatsiyasi aprel oyining oxiridagi yillik 8 foizdan so’nggi oylarda taxminan 10,5 foizga tezlashdi. Asosiy CPI inflyatsiyasi ancha past bo’lib qolmoqda, bu ko’rsatkich 2024 yil iyun oyidan avgust oyida 7 foizgacha ko’tarildi. 2024-yilning dastlabki yetti oyida pul o‘tkazmalarining kuchli o‘sishi kuzatildi, bu o‘tgan yilga nisbatan 32 foizga o‘sdi va xalqaro zahiralar kuchliligicha qolmoqda, bu avgust oyi oxirida keyingi yilning to‘qqiz yarim oylik importini ifodalaydi.
“Prognoz ijobiy deb baholanadi, xavf va imkoniyatlar saqlanib qolmoqda. Yalpi ichki mahsulotning real o‘sishi kuchli bo‘lib, joriy va keyingi yilda 5,5 foizdan oshishi kutilmoqda, chunki investitsiyalar kuchliligicha qolmoqda va tarkibiy islohotlarni amalga oshirish davom etmoqda. Prognozlarga ko’ra, CPI inflyatsiyasi zarur qattiq pul-kredit va soliq-byudjet siyosati choralari va energiya narxining oshishi ta’sirini yumshatishga javoban asta-sekin pasayishni boshlaydi. Joriy hisob taqchilligi 2024 yilda YaIMning qariyb 6¼ foizigacha va 2025 yilda 6,1 foizgacha qisqarishi kutilmoqda, bu qisman kuchli eksport va pul o’tkazmalari hamda 2023 yilda import qilinadigan mashina va uskunalarni bir martalik yirik xaridlardan voz kechish bilan shuningdek, fiskal konsolidatsiya bilan bog’liq bo’ldi. Prognoz uchun salbiy tavakkalchiliklar qatoriga mintaqaviy geo-iqtisodiy muammolar, tovarlar narxining o‘zgaruvchanligi, jahon iqtisodiyotidagi kutilmagan global pasayish hamda davlat korxonalari va davlat-xususiy sheriklik (DXSh) bilan bog‘liq shartli majburiyatlarning amalga oshirilishi kiradi. Moliyaviy oqimlar va pul o‘tkazmalarining ko‘payishi, shuningdek, oltin narxining oshishi yangi imkoniyatlar yaratishi mumkin.
“Xalqaro valyuta jamg‘armasi xodimlari O‘zbekistonning makro-moliyaviy barqarorlikni himoya qilish va barqarorlik va inklyuziv o‘sishni oshirish uchun siyosat buferlarini yaratish bo‘yicha olib borilayotgan sa’y-harakatlarini olqishlaydi.
Fiskal konsolidatsiya davom etmoqda. 2024 va 2025 yillardagi byudjet taqchilligining konsolidatsiyalangan maqsadlariga (mos ravishda YaIMning 4,0 va 3 foizi) erishish kutilmoqda, chunki hukumat xarajatlarni, xususan, zaif qatlamlarni himoya qilgan holda energiya subsidiyalarini ratsionalizatsiya qiladi – ijtimoiy xarajatlarning maqsadli yo’nalishini yaxshilaydi va direktiv kreditlarini qisqartiradi. Biroq, oltin narxining yuqoriligi va tez iqtisodiy o’sishga qaramasdan, QQS va oltindan tashqari korporativ soliq tushumlarining past ko’rsatkichlari tufayli daromadning YaIMga nisbati pasayib ketishi prognoz qilinmoqda. Soliq imtiyozlari va soliq qonunchiligining zaiflashuvi, ayniqsa, jadal rivojlanayotgan xizmatlar sohasida soliq solinadigan bazani kengaytirishni cheklamoqda. Vaqt o’tishi bilan soliq solinadigan bazaga salbiy ta’sirini kamaytirish uchun investitsiyalarni jalb qilish uchun soliq imtiyozlarini qayta ko’rib chiqish kerak. Shu bilan birga, soliq ma’muriyatining soliq kodeksining ijrosini ta’minlash (ayniqsa, joylarda samarali soliq tekshiruvlarini o‘tkazish bo‘yicha) vakolatlarini soliq to‘lovchilar huquqlarini himoya qilishning tegishli kafolatlari bilan kuchaytirish lozim.
Xalqaro valyuta jamg‘armasi xodimlari hukumatning davlat moliyaviy boshqaruvi (PFM) va fiskal risklarni boshqarishni takomillashtirishga qaratilgan sa’y-harakatlarini olqishlaydi. Hukumat fiskal strategiya bayonotini nashr etishni davom ettirdi va 2025-2030 yillarga moʻljallangan PFM islohoti boʻyicha ulkan strategiya loyihasini ishlab chiqdi, uni 2024-yil noyabrigacha tasdiqlash kutilmoqda. PFM strategiyasi oʻrta muddatli byudjetni rejalashtirish va strategik ustuvorlikni mustahkamlash, xarajatlar samaradorligini oshirish, byudjet ijrosi va fiskal hisobotlar sifatini oshirish va davlat investitsiyalarini oshirishga qaratilgan. Hukumat, shuningdek, fiskal risklar to’g’risida keng qamrovli bayonotni e’lon qildi va DXShlar chegarasini belgilashda muvaffaqiyatga erishdi. Ushbu ishni yakunlash va o’sib borayotgan DXSh loyihalaridan kelib chiqadigan fiskal xavflarni o’z ichiga olishi uchun vaqt ajratish uchun xodimlar 2025 yil 1 yanvardan boshloab tegishli qonunchilikda DXSh va Investitsiyalar to’g’risidagi qonunlar doirasida imzolangan barcha loyihalarning investitsiya qiymatiga qonuniy ravishda majburiy bo’lgan yillik cheklovni joriy etishni maslahat beradilar.
Pul-kredit siyosati inflyatsiya darajasini O‘zbekiston Markaziy banki (MB) ko‘rsatgan 5 foizlik ko‘rsatkichga tushirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. 2024 yil may oylarida energiya narxining oshishi va 2024 yil sentyabr-oktyabr oylarida ish haqi oshishining ikkinchi bosqichdagi noaniq oqibatlari inflyatsiya uchun yuqori xavflarni keltirib chiqaradi. Xodimlar O’zMBga inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichga nisbatan doimiy pasayishini aniq ko’rsatmaguncha qattiq pul-kredit siyosatini davom ettirishni maslahat beradi. Markaziy bank, shuningdek, agar inflyatsiya ko’tarilsa, asosiy stavkasini oshirishga tayyor bo’lishi kerak.
Moliyaviy sohadagi islohotlar bank nazoratini xalqaro standartlarga moslashtirishga qaratilishi kerak. Xalqaro valyuta jamg‘armasi xodimlari hukumatning 2025-yilda Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon banki moliya sektorini baholash bo‘yicha keng qamrovli dasturini (FSAP) o‘tkazish to‘g‘risidagi qarorini olqishlaydi, bu esa bank nazoratini kuchaytirish choralarini aniqlashga yordam beradi. XVJ xodimlari, shuningdek, hukumatga direktiv kreditlashni bosqichma-bosqich to’xtatishni davom ettirishni tavsiya qiladi, bu esa kredit ajratishni yanada samaraliroq qiladi va xususiy sektorga kredit olish imkoniyatini oshiradi.
XVJ xodimlari hokimiyat organlarining tarkibiy islohotlar tezligini saqlab qolishga qaratilgan sa’y-harakatlarini olqishlaydi. 2023-yilda Ipoteka-bank xususiylashtirilgach, hukumat ikki yirik davlat banki – SQB va “Asakabank”ni xususiylashtirish yo‘lida bormoqda. Ularga davlat banklari va korxonalarini tarkibiy o‘zgartirish va boshqaruvini kuchaytirishni davom ettirish, xususiy va davlat korxonalari uchun shart-sharoitlarni tenglashtirish va kirishdagi to‘siqlarni bartaraf etish orqali raqobatni kuchaytirish tavsiya etiladi. Shu munosabat bilan XVJ xodimlari Jahon Savdo Tashkilotiga (JST) a’zo bo’lish yo’lidagi taraqqiyotni olqishlaydi, bu esa ichki raqobatni ham kuchaytiradi. Hukumat 33 a’zodan 18 tasi bilan bozorga kirish bo’yicha ikki tomonlama muzokaralarni yakunladi va qoidalarni JST standartlariga moslashtirmoqda. XVJ xodimlari boshqaruv islohoti, jumladan, joriy yilning dekabr oyida manfaatlar to‘qnashuvi to‘g‘risidagi qonun qabul qilinganligi va uni amalga oshirish bo‘yicha o‘qitilishi bo‘yicha erishilgan yutuqlarni yuqori baholaydi. Xabar beruvchini himoya qilish to’g’risidagi qonun rivojlanmoqda va aktivlar deklaratsiyasi to’g’risidagi qonun ustida ishlash davom etmoqda.