Osiyo Taraqqiyot Bankining (OTB) 2025 yilgi «Raqamli transformatsiyadan yaxshi maqsadlar uchun foydalanish» hisoboti Osiyo va Tinch okeani mintaqasida raqamli texnologiyalarning inklyuziv va barqaror rivojlanishni rag‘batlantirishdagi ulkan imkoniyatlarini ta’kidlaydi. Hisobot tengsizlik, qashshoqlik va tabiiy ofatlarga zaiflikni kamaytirish imkoniyatlariga e’tibor qaratib, samarali boshqaruvsiz farqlarni yanada kuchaytirish xavfini ham ogohlantiradi. Past raqamlashtirish darajasiga ega bo‘lgan mamlakatlarga alohida e’tibor berilgan bo‘lib, O‘zbekiston inklyuziv o‘sish va chidamlilik uchun raqamli texnologiyalardan faol foydalanayotgan davlat sifatida ajralib turadi. Ushbu maqola hisobotning asosiy xulosalarini umumlashtiradi va O‘zbekistonning bu jarayondagi rolini, shu jumladan mamlakat bilan bog‘liq maxsus misollar va tashabbuslarni batafsil bayon qiladi.

Raqamli transformatsiya: imkoniyatlar va muammolar

Mintaqaviy kontekst

Osiyo va Tinch okeani mintaqasi doimiy tengsizlik va ekstremal ob-havo hodisalariga yuqori zaiflik kabi jiddiy muammolarga duch kelmoqda. 2024 yilda mintaqa aholisining 18,9 foizi kuniga 3,65 dollar chegarasidan pastroq yashadi, daromad tengsizligini aks ettiruvchi Jini koeffitsienti esa 1990 yilga nisbatan 6 foizga yuqori bo‘lib qoldi. Mintaqa, shuningdek, iqlim bilan bog‘liq ofatlardan kelib chiqadigan iqtisodiy yo‘qotishlarga juda zaif bo‘lib, yuqori emissiya stsenariysida 2070 yilga kelib yalpi ichki mahsulotning 16,9 foizini yo‘qotishi kutilmoqda.

Raqamli texnologiyalar beshta asosiy yo‘nalish orqali yechimlar taklif qiladi:

1. Kirishni kengaytirish: geografik va axborot to‘siqlarini yo‘q qilib, moliyaviy xizmatlar, ta’lim va iqtisodiy imkoniyatlarga kirishni yaxshilash.
2. Ofatlarga chidamlilik: aniq ma’lumotlar yordamida ekstremal ob-havo hodisalarini monitoring qilish va ularga javob berishni kuchaytirish.
3. Tadbirkorlik: biznes yaratishni osonlashtirish va kichik firmalarni global savdoga jalb qilish.
4. Mahsuldorlik: avtomatlashtirish va sun’iy intellekt (SI) orqali samaradorlik va iqtisodiy o‘sishni oshirish.
5. Xulq-atvor o‘zgarishi: axborot kampaniyalari va standart sozlamalar orqali barqaror amaliyotlarni rag‘batlantirish.

Biroq, nazoratsiz raqamli transformatsiya raqamli tafovutni kengaytirishi, energiya sarfini oshirishi va kiberxavfsizlik, ma’lumotlar maxfiyligi va dezinformatsiya bilan bog‘liq muammolarni keltirib chiqarishi mumkin, bu ayniqsa zaif aholiga ta’sir qiladi.

Siyosat doirasi

Raqamli transformatsiyani samarali boshqarish uchun hisobot uch qismli strategiyani taklif qiladi:

1. Milliy raqamli strategiyalar: inklyuzivlik va barqarorlik maqsadlarini integratsiya qilish uchun vazirliklar o‘rtasida siyosatni muvofiqlashtirish.
2. Maqsadli choralar: bozor va ijtimoiy muvaffaqiyatsizliklarni subsidiyalar, qoidalar va rag‘batlantirish orqali bartaraf etish.
3. Manfaatdor tomonlarning ishtiroki: yechimlarni kengaytirish uchun xususiy sektor, fuqarolik jamiyati va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish.

O‘zbekiston

Hozirgi holat

O‘zbekiston Kambodja, Bangladesh, Mo‘g‘uliston va Pokiston kabi davlatlar qatorida past raqamlashtirish iqtisodiyoti sifatida tasniflanadi. Raqamli infratuzilmaning yetarli emasligi, internetga kirishning cheklanganligi va raqamli savodxonlikning pastligi raqamlashtirish imkoniyatlarini to‘liq ro‘yobga chiqarishga to‘sqinlik qilmoqda. OTB hisobotiga ko‘ra, O‘zbekiston quyidagi muammolarga duch kelmoqda:

• Tarmoq qamrovi cheklangan: qishloq hududlarida mobil aloqa qamrovi shaharlarga nisbatan sezilarli darajada past. Rivojlanayotgan Osiyoda shahar va qishloq o‘rtasidagi 4G qamrov farqi 7,4 foizni tashkil qiladi va O‘zbekiston bundan mustasno emas. Masalan, Qoraqalpog‘iston kabi olis hududlarda yuqori tezlikdagi internetga kirish cheklangan.
• Ma’lumotlarning yuqori narxi: daromad darajasiga nisbatan mobil internet narxi yuqori bo‘lib, raqamli xizmatlarni kam daromadli guruhlar uchun nochor qilmoqda. O‘zbekistonda 1 GB ma’lumotning o‘rtacha narxi oylik daromadning taxminan 1,5 foizini tashkil qiladi, bu mintaqaviy o‘rtacha ko‘rsatkichdan yuqori.
• Raqamli savodxonlikning pastligi: ayniqsa, keksa yoshdagilar, ayollar va qishloq aholisi orasida raqamli ko‘nikmalarning yetishmasligi texnologiyalarni qo‘llashni cheklaydi. Masalan, O‘zbekiston qishloqlaridagi kattalar aholisining atigi 30 foizi onlayn banking yoki elektron hukumat xizmatlari kabi asosiy raqamli xizmatlardan ishonchli foydalana oladi.

Shunga qaramay, O‘zbekiston raqamlashtirish sohasida yutuqlarga erishmoqda. Hukumat Raqamli O‘zbekiston-2030 strategiyasini ishlab chiqdi, unda keng polosali internetga kirishni kengaytirish, elektron hukumatni rivojlantirish va IT startaplarini qo‘llab-quvvatlash rejalari mavjud. Masalan, 2023 yilda Toshkentda IT Park Uzbekistan tashkil etildi, u texnologiya kompaniyalari uchun soliq imtiyozlari va infratuzilma taqdim etadi.

Inklyuzivlik va chidamlilik uchun imkoniyatlar

Raqamli texnologiyalar O‘zbekistonga tengsizlikni bartaraf etish va chidamlilikni oshirishda katta imkoniyatlar taqdim etadi. OTB hisoboti O‘zbekiston muvaffaqiyatga erisha oladigan bir qancha sohalarni belgilaydi:

• Moliyaviy inklyuzivlik: mobil banking va fintech platformalari kabi raqamli moliyaviy xizmatlar bank xizmatlaridan foydalanmaydigan aholiga moliyaviy imkoniyatlarni kengaytirishi mumkin. Janubi-Sharqiy Osiyoda raqamli kredit oluvchilarning 66 foizi bank xizmatlaridan foydalanmaydi yoki cheklangan kirishga ega, bu O‘zbekiston uchun namuna bo‘la oladi. Masalan, mahalliy fintech kompaniyasi Payme 2 milliondan ortiq foydalanuvchiga xizmat ko‘rsatib, mobil to‘lovlar va mikrokreditlar taqdim etmoqda, bu ayniqsa qishloq aholisi uchun muhim.
• Qishloq xo‘jaligi chidamliligi: masofaviy zondlash va SI asosidagi tahlillar kabi raqamli vositalar qishloq xo‘jaligi mahsuldorligini oshirishi va ofatlarga tayyorgarlikni yaxshilashi mumkin. O‘zbekistonda, qishloq xo‘jaligi yalpi ichki mahsulotning 25 foizini tashkil etadigan joyda, bunday texnologiyalar ekinlar holatini monitoring qilish va qurg‘oqchilikni bashorat qilish uchun qo‘llanilishi mumkin. Masalan, Farg‘ona viloyatidagi pilot loyiha dronlar va sun’iy yo‘ldosh ma’lumotlari yordamida sug‘orishni optimallashtirib, paxta hosildorligini 10 foizga oshirdi.
• KXSni qo‘llab-quvvatlash: raqamli platformalar O‘zbekistonning kichik va o‘rta korxonalariga (KXS) ichki va xalqaro bozorlarga kirishda yordam berishi mumkin. Hindistonda raqamli qabul qilishning bir birlikka oshishi mikro firmalarning eksport ehtimolini 4 foizga oshirdi va O‘zbekiston ham shunga o‘xshash natijalarga erisha oladi. Masalan, mamlakatdagi eng yirik bozor Uzum Market 10 000 dan ortiq mahalliy sotuvchilarni millionlab xaridorlar bilan bog‘laydi.
• Ta’lim va raqamli savodxonlik: raqamli ta’lim platformalari, ayniqsa olis hududlarda ta’limga kirishdagi to‘siqlarni yo‘q qilishi mumkin. O‘zbekistonda Toshkent axborot texnologiyalari universitetining TUIT Online loyihasi dasturlash va raqamli ko‘nikmalar bo‘yicha bepul kurslar taqdim etib, 50 000 dan ortiq foydalanuvchini jalb qildi, ulardan 40 foizi ayollar.
• Iqlim muammolariga chidamlilik: raqamli texnologiyalar tabiiy ofatlarni monitoring qilish va ularga javob berishni yaxshilashi mumkin. O‘zbekistonda, Orol dengizining qurishi ekologik va ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradigan joyda, erta ogohlantirish tizimlari kabi raqamli yechimlar chang bo‘ronlarining ta’sirini yumshatishi mumkin. Masalan, Qoraqalpog‘istonda IoT (Narsalar interneti) asosidagi havo sifatini monitoring qilish tizimi sinovdan o‘tkazilmoqda, u mahalliy hokimiyatlarga real vaqtda ma’lumot uzatadi.

O‘zbekistondagi siyosatlar va tashabbuslar

O‘zbekiston OTB tavsiyalariga mos keladigan bir qator tashabbuslarni amalga oshirib, raqamli transformatsiyani tezlashtirmoqda:

• Infratuzilmani kengaytirish: Raqamli O‘zbekiston-2030 strategiyasi doirasida hukumat 2027 yilga kelib 4G qamrovini 100 foizga yetkazish va Toshkent va Samarqand kabi yirik shaharlarda 5G joriy etishni boshlashni rejalashtirmoqda. 2024 yilda Xorazm viloyatining qishloq hududlarida optik tolali tarmoqlarni yoyish loyihasi 150 000 xonadonga yuqori tezlikdagi internetga kirishni ta’minladi.
• Raqamli boshqaruv: my.gov.uz platformasi biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish va soliq deklaratsiyalari kabi 300 dan ortiq davlat xizmatlarini onlayn taqdim etadi. 2025 yilga kelib hukumat davlat xizmatlarining 80 foizini raqamlashtirishni rejalashtirmoqda, bu ayniqsa olis hududlardagi fuqarolar uchun kirishni osonlashtiradi.
• Startaplarni qo‘llab-quvvatlash: 2019 yilda tashkil etilgan IT Park Uzbekistan texnologik startaplar uchun markazga aylandi, soliq imtiyozlari va global bozorlarga kirish imkoniyatini taqdim etadi. 2025 yilga kelib IT Park 1000 startapni qo‘llab-quvvatlash va IT sohasida 50 000 ish o‘rni yaratishni maqsad qilmoqda.
• Raqamli savodxonlik: Xalq ta’limi vazirligi YUNESKO bilan hamkorlikda 2026 yilga kelib 1 million fuqaroni asosiy raqamli ko‘nikmalarga o‘rgatishni maqsad qilgan Digital Skills for All dasturini boshladi. Dastur qishloq hududlaridagi ayollar va yoshlarga alohida e’tibor qaratadi.

O‘zbekiston uchun tavsiyalar

OTB hisoboti O‘zbekiston kabi past raqamlashtirish iqtisodiyotlari quyidagi ustuvor yo‘nalishlarga e’tibor qaratishni tavsiya qiladi:

• Infratuzilmaga investitsiyalar: Qashqadaryo va Surxondaryo kabi qishloq hududlarida keng polosali aloqa va 5G qamrovini kengaytirishni tezlashtirish, spektr almashish va past orbitadagi sun’iy yo‘ldoshlar kabi tejamkor yechimlardan foydalanish. Masalan, Mo‘g‘ulistonda olis maktablarni ulash uchun sun’iy yo‘ldoshlardan foydalanish O‘zbekiston qishloqlari uchun moslashtirilishi mumkin.
• Raqamli savodxonlik dasturlari: zaif guruhlarga qaratilgan milliy o‘quv tashabbuslarini joriy etish. Digital Skills for All dasturi Bangladeshda mahalliy IT firmalari qishloq aholisini raqamli ko‘nikmalarga o‘rgatayotganidek, xususiy sektor hamkorligi orqali kengaytirilishi kerak.
• Xarajatlarni kamaytirish choraları: Tailanddagi kabi subsidiyalar yoki universal xizmat fondlarini joriy etib, kam daromadli guruhlar uchun internet narxini pasaytirish. Masalan, Andijon viloyatidagi fermerlar uchun mobil ma’lumotlar uchun subsidiyalar raqamli qishloq xo‘jaligi platformalariga kirishni yaxshilashi mumkin.
• Yashil raqamli infratuzilma: Xitoyda 2032 yilga kelib davlat ma’lumot markazlari yashil energiyaga o‘tadigan modelni qo‘llab, qayta tiklanadigan energiya bilan ishlaydigan ma’lumot markazlarini rivojlantirish. O‘zbekistonda, quyosh energiyasi jadal rivojlanayotgan Navoiy viloyatida bunday loyihalar amalga oshirilishi mumkin.
• Fintech rivojlanishi: Payme va Click kabi fintech kompaniyalarining o‘sishini soliq imtiyozlari va tartibga soluvchi sinov maydonchalari orqali rag‘batlantirish, Buxoro viloyati kabi qishloq hududlarida raqamli moliyaviy xizmatlarga kirishni kengaytirish.
• KXSni qo‘llab-quvvatlash: Hindistonning ONDC (Ochiq raqamli savdo tarmog‘i) ga o‘xshash milliy raqamli platforma yaratib, mahalliy sotuvchilarni raqamli iqtisodiyotga integratsiya qilish. Masalan, Samarqanddagi hunarmandchilik mahsulotlarini eksport qilish uchun Uzum Marketni kengaytirish mahalliy tadbirkorlar daromadini oshirishi mumkin.

O‘zbekiston, shuningdek, OTB va boshqa tashkilotlardan texnik va moliyaviy yordam jalb qilib, xalqaro hamkorlikni mustahkamlashi mumkin. Markaziy Osiyo mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik (CAREC) raqamli strategiyasi kabi mintaqaviy dasturlarda ishtirok etish raqamli infratuzilmani rivojlantirishni tezlashtirishi mumkin.

Mintaqadagi muvaffaqiyat hikoyalari va O‘zbekiston uchun saboqlar

OTB hisoboti O‘zbekiston moslashtira oladigan boshqa Osiyo mamlakatlaridagi muvaffaqiyatli raqamli siyosatlarni ta’kidlaydi:

• Hindiston raqamli infratuzilmasi: Yagona to‘lov interfeysi (UPI) va 2024 yilgi Raqamli raqobat qonuni moliyaviy inklyuzivlik va KXSni himoya qilishni oshirdi. O‘zbekiston to‘lovlarni soddalashtirish uchun shunga o‘xshash platforma ishlab chiqishi mumkin, masalan, Paymeni transchegaraviy tranzaksiyalarni qo‘llab-quvvatlash uchun kengaytirish.
• Janubiy Koreyaning yashil raqamli strategiyasi: raqamli sektorni yashillashtirishga qaratilgan keng qamrovli yondashuv, uglerod narxlash va qayta tiklanadigan energiyadan foydalanishni o‘z ichiga oladi, O‘zbekistonda quyosh energiyasiga boy hududlarda barqaror ma’lumot markazlarini yaratish uchun qo‘llanilishi mumkin.
• Tailandning USF dasturi: ijtimoiy rivojlanish vazirliklari bilan hamkorlikda zaif guruhlarga yo‘naltirilgan hamkorlik raqamli inklyuzivlikni yaxshiladi. O‘zbekiston Jizzax viloyati kabi qishloq hududlarida internetga kirishni subsidiyalash uchun shunga o‘xshash fond joriy etishi mumkin.
• Indoneziyadagi fintech: GoPay va OVO kabi platformalar bank xizmatlaridan foydalanmaydigan aholining 70 foiziga moliyaviy kirishni oshirdi. O‘zbekiston o‘z fintech yechimlarini kengaytirishi mumkin, masalan, Paymeni xalqaro to‘lov tizimlari bilan hamkorlik orqali.

Xulosa

OTBning 2025 yilgi hisoboti raqamli transformatsiya maqsadli siyosatlar va manfaatdor tomonlar hamkorligi yo‘lida bo‘lsa, Osiyo va Tinch okeani mintaqasida inklyuziv va barqaror rivojlanish uchun kuchli katalizator bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaydi. Past raqamlashtirish iqtisodiyoti bo‘lgan O‘zbekiston uchun asosiy ustuvor yo‘nalishlar raqamli infratuzilmaga investitsiyalar, raqamli ko‘nikmalarni rivojlantirish va xizmatlarning arzonligini oshirishni o‘z ichiga oladi. Raqamli O‘zbekiston-2030 strategiyasi, IT Park va Payme va Uzum Market kabi platformalar mamlakatning bu sohadagi imkoniyatlarini namoyish etadi. Mintaqadagi muvaffaqiyatli tajribalardan o‘rganib va xalqaro yordamdan foydalanib, O‘zbekiston tengsizlikni kamaytirish, chidamlilikni oshirish va barqaror kelajak qurish uchun raqamli texnologiyalardan samarali foydalanishi mumkin, bu esa mintaqaning farovonligiga sezilarli hissa qo‘shadi.

Foydalanilgan manbalar

• Osiyo Taraqqiyot Banki. (2025). Raqamli transformatsiyadan yaxshi maqsadlar uchun foydalanish: Osiyo rivojlanish siyosati hisoboti 2025: https://www.adb.org/sites/default/files/publication/1050686/asian-development-policy-report-2025.pdf
• OTB yangiliklari. (2025). Raqamlashtirish Osiyo va Tinch okeani mintaqasida doimiy tengsizlikni kamaytirishi mumkin: https://www.adb.org/news/digitalization-can-reduce-persistent-inequality-asia-and-pacific