So‘nggi yigirma yil ichida Osiyo va Tinch okeani mintaqasi iqtisodiy integratsiyada sezilarli yutuqlarga erishdi. Bu jarayon savdo, investitsiyalar, moliyaviy hamkorlik va aholining erkin harakatini o‘z ichiga oladi. Osiyo Taraqqiyot Bankining (Asian Economic Integration Report 2025: Harnessing the Benefits of Regional Cooperation and Integration – Osiyo iqtisodiy integratsiyasi hisoboti 2025: mintaqaviy hamkorlik va integratsiyaning afzalliklaridan foydalanish) yangi hisobotiga ko‘ra, mintaqaviy aloqalarning chuqurligi Yevropa Ittifoqi bilan solishtiriladigan darajaga yetgan.

Ammo jahon bozorida geoiqtisodiy noaniqliklar kuchayayotgan bir paytda, O‘zbekiston oldida asosiy savol turibdi: mintaqaviy integratsiya imkoniyatlaridan qanday qilib samarali foydalanish mumkin?

O‘zbekiston va mintaqaviy integratsiya: joriy holat

O‘zbekiston mintaqaviy hamkorlikda faol ishtirok etmoqda, xususan Markaziy Osiyo Mintaqaviy Iqtisodiy Hamkorlik dasturi (CAREC) doirasida. Bu tashabbus transport, savdo, energetika va raqamli transformatsiya sohalarida muhim loyihalarni amalga oshirdi. Biroq Osiyo Taraqqiyot Bankining tahliliga ko‘ra, Markaziy Osiyoda moliyaviy oqimlar va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) bo‘yicha integratsiya darajasi past bo‘lib qolmoqda.

O‘zbekistonning ichki mintaqaviy savdosi asta-sekin o‘sib bormoqda – ayniqsa Xitoy, Qozog‘iston va Rossiya bilan. Biroq eksportdagi qo‘shilgan qiymat ulushi hanuz past bo‘lib, bu mamlakatning mintaqaviy ishlab chiqarish zanjirlariga chuqur integratsiyalashuvini cheklaydi.

Savdo va qiymat zanjirlari: O‘zbekiston salohiyati

1990–2023 yillarda ichki Osiyo savdosi yiliga o‘rtacha 8,2% ga oshgan, bu esa tashqi savdo o‘sishidan yuqori ko‘rsatkichdir. O‘zbekiston CAREC a’zosi sifatida agrosanoat, yengil sanoat va xomashyo sohalarida mintaqaviy ta’minot zanjirlariga faolroq kirishish imkoniyatiga ega.

Shu bilan birga, hisobotda qayd etilishicha, Osiyodagi preferensial savdo bitimlari (PTA) ko‘p hollarda tor doirali va korxonalar, ayniqsa kichik va o‘rta biznes (KOB) tomonidan kam qo‘llaniladi. Bu muammo O‘zbekistonga ham tegishli.

Tavsiya: Milliy savdo preferensiyalari platformasini yaratish, eksportchilarga tovar kelib chiqishi qoidalari bo‘yicha o‘quv dasturlarini joriy etish va asosiy savdo hamkorlari (Xitoy, Yevropa Ittifoqi, Hindiston) bilan standartlarni moslashtirish.

Xorijiy investitsiyalar: xomashyo emas, texnologiya va “yashil” rivojlanish

Hisobotga ko‘ra, Osiyoda raqamli infratuzilma, xizmatlar va ekologik (green) investitsiyalar bo‘yicha FDI jadal o‘smoqda. 2013–2023 yillarda “yashil” investitsiyalar ulushi 8% dan 27% gacha oshgan, xizmatlar sohasi esa investitsiyalarning 58% ini tashkil etgan.

Bu O‘zbekiston uchun qayta tiklanuvchi energetika, logistika, IT va agrotexnologiyalar yo‘nalishida xorijiy investorlarni jalb etish uchun katta imkoniyatdir. CAREC va ADB investitsiyalarni yengillashtirish bo‘yicha tashabbuslarni ilgari surmoqda, biroq byurokratiya, shaffoflikning yetishmasligi va murakkab tartiblar muammoli bo‘lib qolmoqda.

Tavsiya: Investitsiya yengillashtirish vositalarini joriy etish, investorlar bilan ishlash tizimini mustahkamlash va ADB platformalarida ustuvor loyihalarni faol ilgari surish.

Moliyaviy integratsiya: eng zaif bo‘g‘in

Moliyaviy integratsiya, ADB ta’kidlaganidek, Osiyodagi eng sust rivojlanayotgan yo‘nalishdir, Markaziy Osiyoda esa bu tendensiya yanada yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘zbekiston bank tizimini mustahkamlash bo‘yicha ish olib bormoqda, biroq mintaqaviy moliyaviy mexanizmlar (masalan, Chiang Mai tashabbusi) hali keng qo‘llanilmayapti.

Tavsiya: O‘zbekiston mintaqaviy moliyaviy muloqotda faolroq ishtirok etishi, xavfsizlik tarmoqlarini o‘rganishi va kapital bozorlarini rivojlantirish bo‘yicha mintaqaviy platformalarga qo‘shilishi kerak.

Aholi harakati, pul o‘tkazmalari va turizm: integratsiyaning ijtimoiy kapitali

2024 yilda Osiyoga yo‘naltirilgan migrantlar pul o‘tkazmalari 392,1 milliard dollarni tashkil etdi, bu global o‘tkazmalarning 43% ini tashkil qiladi. O‘zbekiston bu borada yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Biroq bir tranzaksiya uchun o‘rtacha xarajat 5,9% ni tashkil qiladi (BMT SDG maqsadi – 3%).

Fintech va raqamli platformalar orqali o‘tkazmalarni arzonlashtirish, moliyaviy inklyuziyani kuchaytirish imkonini beradi.

Turizm – hali to‘liq ishga tushmagan, ammo salohiyati katta soha. Janubi-Sharqiy Osiyo viza rejimlari va transport bo‘yicha liberallashuv orqali katta yutuqlarga erishgan bo‘lsa, Markaziy Osiyo infrastrukturadagi kamchiliklar va qat’iy vizaviy cheklovlar bilan kurashmoqda.

Tavsiya: O‘zbekiston aeroportlar va yer usti logistikasi bo‘yicha infratuzilma loyihalariga ustuvorlik berishi, viza siyosatini soddalashtirishi va raqamli turizm platformalarini yaratishi lozim.

Xulosa: imkoniyatlar oynasi ochildi

O‘zbekiston Osiyodagi integratsiya jarayonlaridan maksimal darajada foyda olish uchun quyidagi yo‘nalishlarga e’tibor qaratishi kerak:

• Faol ishtirokchidan mintaqaviy yetakchiga aylanish;

• “Yashil”, raqamli va xizmat ko‘rsatish sohalariga investitsiyalarni jalb etish;

• Moliyaviy hamkorlikni chuqurlashtirish va kapital bozorini rivojlantirish;

• Ishchi kuchi va mutaxassislar harakatini rag‘batlantirish;

• Institutsional islohotlar orqali investorlar ishonchini mustahkamlash.

Kuchayib borayotgan global geoiqtisodiy o‘zgarishlar fonida, mintaqaviy integratsiya O‘zbekiston iqtisodiy o‘sishining eng kuchli harakatlantiruvchi omiliga aylanishi mumkin.

Manba: Osiyo Taraqqiyot Banki (OTB)