ASOSIY REYTNING DRAYVERLARI
Kredit asoslari: O’zbekiston reytinglari mustahkam tashqi va fiskal zaxiralar, past davlat qarzi va «BB» deb baholangan tengdosh mamlakatlarga nisbatan yuqori o’sish rekordli ko’rsatkichlarini namoyish qilgan bolsada, xom ashyo mahsulotlariga yuqori qaramlik va aholi jon boshiga Yalpi ichki mahsulotning pastligi bo’yicha tarkibiy zaifliklarni, katta bo’lsa-da raqobatbardosh bo’lmagan, iqtisodiyotda davlat ishtiroki qisqarayotgan va zaif bo’lgan, lekin boshqaruv darajasini yaxshilanayotganini ko’rsatmoqda.
Islohotlar keyingi bosqichga o’tmoqda: O‘zbekiston hukumati asosiy tarkibiy iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda, xususan, 2023-yil oktabr oyida sanoat tarmoqlari uchun tariflarni liberallashtirishdan so‘ng, 2024-yil may oyida amalga oshiriladigan energiya subsidiyalarini sezilarli darajada qisqartirish bilan olg‘a surmoqda. Fitch muvaffaqiyatli amalga oshirish foyda keltiradi, deb hisoblaydi. Uzoq muddatli davlat moliyasi va elektr energiyasini taqsimlovchi davlat kompaniyalarining shartli javobgarlik xavfini kamaytirish.
Biroq, subsidiyalangan kreditlashni bosqichma-bosqich bekor qilish rejalari, ehtimol, ijtimoiy sabablarga ko’ra, sekinroq sur’atda davom etmoqda. Shuningdek, Ipoteka-bankning 2023-yilning birinchi yarmida muvaffaqiyatli xususiylashtirilganidan so‘ng, hukumat boshqa ikkita yirik kreditorning nazorat paketlarini sotish muddatini uzaytirdi. Bu Fitch’ning biznes modelini o’zgartirish hali ham amalga oshirilayotganligi sababli banklarni xususiylashtirishning dastlabki muddati qiyin bo’lishi haqidagi taxminlarini kuchaytiradi. Investorlarning kayfiyatiga mintaqada davom etayotgan geosiyosiy noaniqlik ham ta’sir qilishi mumkin, bu esa xususiylashtirishni kechiktirishi mumkin.
2023-yilda byudjet siljishi: Byudjet taqchilligi (budjetdan tashqari hisoblar va O‘zbekiston tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi qoldiqlarini o‘z ichiga oladi) 2023 yilda Yalpi ichki mahsulotga nisbatan 1,4 foiz darajaga oshib, 5,5 foizni tashkil etdi, bu esa byudjetning dastlabki 3 foizlik maqsadini sezilarli darajada oshirib yubordi. Energiya tariflarini liberallashtirishdagi kechikishlar, shuningdek, subsidiyalangan kreditlashning kutilganidan sekinroq pasayishi va 2023-yilning 1-choragida qisqa muddatli energiya tanqisligidan keyin kutilayotgan korporativ foyda solig’idan pastroq.
Fitch taqchilligi 2024-yilda YaIMning 4,3% va 2025-yilda 3,9% gacha qisqarishini kutmoqda, chunki energiya subsidiyalarining qisqarishi 2024-yildan boshlab harajatlarni yalpi ichki mahsulotning taxminan 1,5 foiz bandiga qisqartiradi. Bizning prognozlarimiz bo’yicha xavf yuqori inflyatsiyadan kelib chiqadi, bu esa aholini qo’llab-quvvatlash choralarini ko’proq ta’minlashni talab qilishi mumkin.
Davlat qarzining past darajasi: Yalpi davlat qarzi (DGGD; tashqi davlat kafolatlarini hisobga olgan holda) 2023-yil oxiriga kelib YaIMning 36% ni tashkil etdi (joriy “BB” medianasi: 52%). 2023-yil oktabr oyida rasmiylar tashqi bozorlarda 660 million AQSh dollari (YaIMga nisbatan 0,7%) yevrobond va 4,25 trillion so‘m (YaIMga nisbatan 0,4%) so‘mdagi yashil obligatsiyalar chiqardi, chunki qayta ko‘rib chiqilgan, kattaroq taqchillig moliyalashtirish talablarini oshirdi. Fitch 2024-25 yillarda GGGD sezilarli darajada tekis bo’lishini kutmoqda, bu o’rtacha 34,3%.
2023-yil yakuni bo‘yicha davlat qarzining 92,6 foizi chet el valyutasiga to‘g‘ri keldi, biroq risklar imtiyozli qarzning yuqori ulushi (tashqi davlat qarzining 88 foizi) va tashqi qarzning ancha uzoq muddatlari (2023 yil: 9,1 yil) hisobiga yumshatiladi. Hukumat depozitlarining katta zaxirasi va O‘zbekiston tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi aktivlari (2023: YaIMning 18,4%) davlatning sof qarzi darajasini past darajada ushlab turadi. O‘zbekiston tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi muhim zaxira bo‘lsa-da, 2017-yildan (iqtisodiy islohotlar boshlangan paytdan) xorijiy valyutadagi aktivlar ulushi qariyb ikki baravarga qisqarib, 2023-yil oxiriga kelib 6,5 milliard AQSh dollarini (YaIMning 7,2 foizi) tashkil etdi.
Iqtisodiy barqarorlik: O’zbekiston iqtisodiyoti Ukrainadagi urush va Rossiyaga nisbatan sanksiyalar oqibatlariga chidamliligini isbotlashni davom etmoqda, iqtisodiyot MDH mintaqasidagi eng yuqori o’sish sur’atlarini qayd etmoqda (2023: 6%; 2024 prognoz: 6%). Bank sektorida O‘zbekiston hukumati Rossiyaning tegishli shaxslari va muassasalariga nisbatan G‘arb sanksiyalarini qo‘llashni kuchaytirgan ko‘rinadi.
Savdoning Rossiyaga qaramligi yuqori, 2023 yilda eksportning 13,5 foizi va importning 17,2 foizi Rossiya hissasiga to’g’ri keladi (garchi bu 2022 yilda mos ravishda 16 va 20,3 foizdan kamayganini ko’rsatmoqda). Oktyabr oyidan O’zbekiston Rossiya bilan ikki yillik import shartnomasi bo’yicha yiliga 2,8 milliard kub metr tabiiy gaz olishni boshladi, bu esa iqtisodiy qaramlikni yanada chuqurlashtirdi. 2023-yilda Yalpi ichki mahsulotning 9 foizini va umumiy pul o‘tkazmalarining 74 foizini tashkil etgan Rossiyadan pul o‘tkazmalari O‘zbekistonning tashqi moliyasi, shuningdek, iqtisodiy o‘sish uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, mehnat bozorini diversifikatsiya qilish bo‘yicha qadamlar qo‘yilayotgan bir paytda, ular uchun vaqt kerak bo‘ladi va qaramlikni sezilarli darajada kamaytiradi.
Yirik joriy hisobga qaytish: Hisob-kitoblarga ko’ra, joriy hisob 2023 yilda Yalpi ichki mahsulotning 6,9% taqchilligini qayd etgan (hozirgi «BB» o’rtacha: defitsit 2,5%) 2022 yildagi balansga yaqin (bu tarixiy o’sish bilan bog’liq edi) Rossiyadan pul o’tkazmalari va kuchli oltin narxi). Fitch joriy hisob taqchilligi (SAPR) 2024-25 yillarda o’rtacha 4,5% bo’lishini kutmoqda, chunki muhim investitsion ehtiyojlar savdo kamomadini katta darajada ushlab turadi. To’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar istiqbollari, xususan, qayta tiklanadigan energiya sanoatida mustahkam ko’rinadi va davlat korxonalarini xususiylashtirish investitsiyalar hajmini yanada kengaytirishi kerak.
Fitch tashqi balans asosiy kredit kuchi bo’lib qolishini kutmoqda, valyuta zaxiralari 2023 yil holatiga ko’ra to’qqiz oylik joriy kreditorlik qarziga ekvivalent bo’lib, iqtisodiyot sof tashqi kreditor pozitsiyasida (2024-25 yillarda o’rtacha Yalpi ichki mahsulotning 11,3 foizini tashkil etadi).
Barqaror bank sektori: Oʻzbekistonda 2022-yilning ikkinchi yarmidan boshlab barcha chakana segmentlar boʻyicha barqaror kredit oʻsishi kuzatildi (2023-yil: chakana kreditlar hajmi oʻtgan yilga nisbatan 47%), ayniqsa avtokreditlar (2023-yilda berilgan barcha chakana kreditlarning 36%) va ipotekalarda keskin oʻsish kuzatildi. Uy xo’jaliklari kreditlari darajasi hali ham nisbatan past bo’lib, banklarning chakana kreditlari sifati hali ham barqaror bo’lib ko’rinadi, 2023 yil oxiriga kelib tartibga solinmaydigan muammoli kreditlar (NPL) nisbati 3,5% (davlat banklari uchun 4%). Biroq, bizning fikrimizcha, NPL koeffitsienti aktivlar sifatining kristallanish xavfini to’liq qamrab olmaydi, chunki biz islohotlar davrining boshida (2017 yildan) berilgan kreditlarning ziravorlanishidan kelib chiqadigan xavflarni ko’ramiz.
Imtiyozli kreditlash 2023-yilning 1-choragida berilgan yangi kreditlarning 17,5 foizini va 2019 yilning III choragi yakuni bo‘yicha to‘lanmagan kreditlar zaxirasining 29,5 foizini (2019 yil: 56 foiz) tashkil etdi, garchi u Kichik va O‘rta Biznes va qishloq xo‘jaligi segmentlarida ko‘rsatilgan yangi subsidiyalangan kreditlash dasturlarini olishi mumkin. O‘zbekistonda garchi pasayish tendentsiyasi kuzatilmoqda bo’lsa ham bank depozitlari va kreditlarining dollarlashuvi ancha yuqori bo‘lib, 2023-yil oxiriga kelib, mos ravishda 30 va 45 foizni tashkil etadi.
Inflyatsiya bosim: Inflyatsiya tarixan tengdoshlariga nisbatan yuqori bo’lib, pul-kredit siyosatining zaif uzatilishini ta’kidlaydi. Fitch 2024 yilda yuqori energiya tariflaridan inflyatsiyani 3 foizga oshirishni hisobga oldi, bu joriy yilda yillik o’rtacha 13% inflyatsiyaga olib keladi. Hukumat 2027-28 yillarga qadar to’liq bozor narxlariga erishishga intilayotgani sababli tariflarni oshirishning keyingi bosqichlari inflyatsiya uchun yuqori xavflarni keltirib chiqaradi. 2023-yilda O‘zbekiston Markaziy banki inflyatsiya bosimining ko‘p qismi tufayli 5 foizlik rasmiy inflyatsiya maqsadini 2024-yil oxiridan 25-yilga ko‘chirishga qaror qildi va Fitch pul-kredit siyosati qat’iyligicha qolishini kutmoqda.
ESG – Boshqaruv: Oʻzbekiston siyosiy barqarorlik va huquqlar hamda qonun ustuvorligi, institutsional va tartibga solish sifati va korruptsiyani nazorat qilish boʻyicha ESG dolzarbligi (RS) balliga “5” ballga ega. Tezislar ballari Jahon bankining boshqaruv ko’rsatkichlari (WBGI) bizning xususiy suveren reyting modelimizdagi yuqori salmog’ini aks ettiradi. O‘zbekistonning WBGI reytingi past bo‘lib, 28 foizli o‘rinda turadi, bu siyosiy jarayonlarda ishtirok etish uchun nisbatan zaif huquqlar, zaif institutsional salohiyat, qonun ustuvorligining notekis qo‘llanilishi va korrupsiyaning yuqori darajasini aks ettiradi.
REYTING SEZGIRLIGI
Individual yoki umumiy tarzda salbiy reyting harakati/pasaytirishga olib kelishi mumkin bo’lgan omillar
Tashqi moliya: tashqi moliyaning sezilarli darajada yomonlashishi, masalan, pul o’tkazmalarining katta va doimiy pasayishi yoki savdo taqchilligining kengayishi, bu valyuta zaxiralarining sezilarli darajada pasayishiga olib keladi.
Davlat moliyasi: YaIMga nisbatan davlat qarzining sezilarli o’sishi yoki suveren fiskal zahiralarning buzilishi, masalan, past o’sish davri, bo’sh fiskal pozitsiya yoki shartli majburiyatlarning kristallanishi tufayli.
Yakkama-yakka yoki birgalikda ijobiy reyting harakati/ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan omillar
Ibratli: makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi, Yalpi ichki mahsulotning kuchli o’sish istiqbollarini qo’llab-quvvatlovchi va yaxshi fiskal natijalarni qo’llab-quvvatlovchi tarkibiy islohotlarni izchil amalga oshirish.
Davlat moliyasi: o’rta muddatli davlat qarzining barqarorligini oshiradigan mustahkam moliyaviy konsolidatsiyaga ishonch.
Strukturaviy: boshqaruv standartlarini sezilarli va barqaror takomillashtirish.
Hisobot bilan quyida keltirilgan havola orqali batafsilroq tanishishingiz mumkin.