2025 yil 30 aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarori №153 “Axborot texnologiyalari yordamida sodir etilayotgan jinoyatlarga qarshi kurashish faoliyatini yanada kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar to‘g‘risida” imzolandi. Ushbu hujjat mamlakatda kiberxavfsizlikni ta’minlash uchun normativ-huquqiy, tashkiliy va profilaktik choralarni o‘z ichiga olgan keng qamrovli harakatlar rejasini ifodalaydi.

Qarorning maqsadlari va konteksti

Iqtisodiyot va ijtimoiy hayotning jadal raqamlashtirilishi sharoitida O‘zbekiston kiberjinoyatlarning ko‘payishi bilan yuzlashmoqda. Firibgarlik sxemalari, moliyaviy piramidalar, vositachilar (“dropperlar”) ishtirokida sodir etilgan jinoyatlar va axborot texnologiyalari yordamida amalga oshirilgan boshqa huquqbuzarliklar fuqarolar va davlat xavfsizligi uchun jiddiy xavf tug‘diradi. Prezident Qarori №153 ushbu tahdidlarga javob sifatida qabul qilingan bo‘lib, qonunchilik va davlat mexanizmlarini zamonaviy talablar va ilg‘or xalqaro tajribaga moslashtirishga intilishni aks ettiradi.

Hujjatning asosiy maqsadlari:

• Kiberjinoyatlarga qarshi kurashish uchun normativ-huquqiy bazani takomillashtirish.
• Banklar, to‘lov tizimlari va fuqarolarning kiberxavfsizlik qoidalarini buzganliklari uchun javobgarligini kuchaytirish.
• Kiberjinoyatlarni oldini olish va tezkor tergov qilish mexanizmlarini ishlab chiqish.
• Aholi o‘rtasida kiber savodxonlikni oshirish va kiber gigiena madaniyatini joriy etish.

Qarorning asosiy qoidalari

I. Normativ-huquqiy bazani takomillashtirish

Prezident Qarori №153ning asosiy yo‘nalishlaridan biri “Axborot texnologiyalari yordamida sodir etilayotgan jinoyatlarga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi yangi qonun loyihasini ishlab chiqishdir. Ichki ishlar vazirligi (IIV) boshqa idoralar bilan birgalikda 2025 yil oxirigacha ushbu qonun loyihasini tayyorlashi kerak bo‘lib, unda quyidagilar hisobga olinadi:

• Zamonaviy muammolar va xalqaro tajriba.
• Davlat organlari, banklar, to‘lov tizimlari operatorlari va to‘lov tashkilotlari o‘rtasidagi mas’uliyatni aniq taqsimlash.
• Kiberjinoyatlarni oldini olish va tergov qilish mexanizmlari.

Bundan tashqari, IIV, Davlat xavfsizlik xizmati (DXX), Bosh prokuratura va Markaziy bank tomonidan taklif qilingan bir qator chora-tadbirlar Prezident Qarori №153 bilan ma’qullandi:

1. Ma’muriy va jinoiy javobgarlik joriy etish – o‘z bank kartalari, SIM-kartalari yoki elektron hamyonlarini kiberjinoyatlar uchun taqdim etgan shaxslar (“dropperlar”) uchun.
2. Javobgarlik normalarini takomillashtirish – kiberxavfsizlik talablariga rioya qilmaslik, hatto zarar yetmagan bo‘lsa ham, potentsial xavf tug‘diradigan holatlarni qamrab oladi.
3. Moddiy zararni qoplash – agar kiberjinoyat banklar yoki to‘lov tashkilotlarining kiberxavfsizlik talablariga rioya qilmasligi natijasida sodir bo‘lsa, zarar ular hisobidan qoplanadi.
4. Jazolar kuchaytirilishi – axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar, shu jumladan noqonuniy pul mablag‘lari va mol-mulk jalb qilish uchun.
5. Axborot texnologiyalaridan foydalanish jinoyatlar uchun og‘irlashtiruvchi holat sifatida belgilanishi.

II. Kiberjinoyatlarni oldini olish mexanizmlari

Prezident Qarori №153 kiberjinoyatlarni profilaktika qilish, nazoratni kuchaytirish va aholining xabardorligini oshirishga qaratilgan bir qator choralarni joriy etadi:

1. Qoidabuzarlik ro‘yxatini e’lon qilish. IIV har oyda tizimidagi zaifliklar tufayli kiberjinoyatlar qayd etilgan banklar va to‘lov tashkilotlari ro‘yxatini ommaga e’lon qiladi, bu moliyaviy muassasalarni kiberxavfsizlik standartlariga rioya qilishga majbur qiladi.
2. Tranzaktsiyalarni monitoring qilish. Markaziy bank jismoniy va yuridik shaxslarning tranzaktsiyalarini monitoring qilish orqali moliyaviy piramida kabi firibgarlik sxemalarini aniqlash va huquqni muhofaza qiluvchi organlarga tezkor xabar berish tizimini joriy etadi.
3. Kiber savodxonlik dasturi. Har yili aholining kiber madaniyatini oshirish va kiber gigienani shakllantirishga qaratilgan keng qamrovli dastur tasdiqlanadi, uning ijrosi qat’iy nazorat qilinadi.
4. Kiber madaniyat oyligi. Har yilning noyabr oyi “Kiber madaniyatni oshirish oyligi” deb e’lon qilinadi, bu davrda axborot kampaniyalari o‘tkaziladi.
5. Maqsadli reklama. Kiberjinoyatlarning yangi shakllari va ularni amalga oshirish usullari haqida aholini xabardor qilish uchun internet va ijtimoiy tarmoqlarda maqsadli reklama kampaniyalari o‘tkaziladi.

III. Texnik va tashkiliy choralar

Markaziy bank va Raqamli texnologiyalar vazirligiga 2025 yilda bajarilishi kerak bo‘lgan bir qator vazifalar yuklatildi:

1. Ma’lumotlarni integratsiya qilish. 2025 yil 1 sentyabrgacha Markaziy bank banklar, to‘lov tizimlari operatorlari va kredit byurolarining tranzaktsiyalari va boshqa ma’lumotlarini yagona platformaga integratsiya qilishni yakunlashi kerak.
2. Antifrod tizimlari. Banklar va to‘lov tashkilotlari uchun sessiya, tranzaksion va telekommunikatsiya yechimlarini o‘z ichiga olgan markazlashgan va mahalliy antifrod tizimlari joriy etiladi.
3. Soxta qo‘ng‘iroqlardan himoya tizimi. Raqamli texnologiyalar vazirligi 2025 yil oxirigacha firibgar qo‘ng‘iroqlarni cheklovchi tizimni to‘liq joriy etishni yakunlaydi.
4. Voyaga yetmaganlarning hisoblarini nazorat qilish. Markaziy bank voyaga yetmaganlar uchun bank hisob raqamlari va kartalarini ochish qoidalarini ishlab chiqadi hamda ota-onalarni farzandlarining shubhali operatsiyalari haqida xabardor qilish mexanizmini joriy etadi.
5. “Dropperlar” reestri. Kiberjinoyatlar uchun o‘z hisoblarini taqdim etgan shaxslar reestri yuritiladi.
6. Antivirus himoyasi. Banklar va to‘lov tashkilotlari o‘z mobil ilovalariga antivirus tizimlarini integratsiya qilishi va foydalanuvchilarni zararli dasturlar aniqlanganda ogohlantirishi kerak.

IV. Kiberjinoyatlarni fosh etish mexanizmlari

Kiberjinoyatlarga tezkor javob berish uchun Prezident Qarori №153 quyidagi choralarni nazarda tutadi:

1. Shubhali operatsiyalarni bloklash. IIV va Markaziy bank bir oy ichida shubhali pul o‘tkazmalari bilan bog‘liq bank kartalarini tezkor bloklash va ma’lumotlarni huquqni muhofaza qiluvchi organlarga taqdim etish tizimini ishlab chiqadi.
2. Kiberxavfsizlik tekshiruvi. “Kiberxavfsizlik markazi” davlat muassasasi tergov jarayonida kiberxavfsizlik talablariga rioya qilinganligi bo‘yicha xulosalar beradi.
3. Maxsus bo‘linmalar tashkil etish. Bosh prokuraturada kiberjinoyatlarga qarshi kurashda qonuniylikni ta’minlash bo‘yicha bo‘lim, hududiy prokuraturalarda esa tegishli guruhlar tashkil etiladi.

V. Ilmiy va uslubiy ta’minot

Kiberjinoyatlarga qarshi kurash samaradorligini oshirish uchun Prezident Qarori №153 quyidagilarni nazarda tutadi:

• Tergovga qadar tekshiruv materiallari va jinoiy ishlarni o‘rganish orqali kiberjinoyatlarning sabablari va shart-sharoitlarini aniqlash.
• Kiberjinoyatlarni tergov qilishdagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqish.
• Tergov samaradorligini oshirish va xodimlarni o‘qitish uchun uslubiy materiallar ishlab chiqish.

VI. Ijro va nazorat

Prezident Qarori №153ni amalga oshirish uchun Ichki ishlar vazirligi va Markaziy bank mas’ul etib belgilandi. Ijroni nazorat qilish Hukumat, Prezident huzuridagi Xavfsizlik kengashi va Prezident apparatiga yuklatildi.

Kutilayotgan natijalar

Prezident Qarori №153 O‘zbekistonda kiberjinoyatlarga qarshi kurash yondashuvini tubdan o‘zgartirishga qaratilgan ulkan rejadir. Kutilayotgan natijalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• Javobgarlikni kuchaytirish va profilaktik choralar tufayli kiberjinoyatlar sonining kamayishi.
• Antifrod tizimlari va banklarning shaffof ishlashi tufayli fuqarolarning raqamli xizmatlarga ishonchining oshishi.
• Aholining kiber madaniyatining mustahkamlanishi, bu firibgarlik xavfini minimallashtiradi.
• Davlat organlari, banklar va huquqni muhofaza qiluvchi tuzilmalar o‘rtasida samarali hamkorlik tizimining yaratilishi.

Xulosa

Prezident Qarori №153 “Axborot texnologiyalari yordamida sodir etilayotgan jinoyatlarga qarshi kurashish faoliyatini yanada kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar to‘g‘risida” O‘zbekistonning raqamli davr muammolariga qarshi turishdagi qat’iyatini namoyon etadi. Qonunchilik, texnik va ta’lim choralarini o‘z ichiga olgan keng qamrovli yondashuv fuqarolar va biznes uchun xavfsiz raqamli muhit yaratishga qaratilgan. Hujjatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi barcha manfaatdor idoralar va jamiyatning kiber savodxonlikni oshirishdagi faol ishtirokidan kelib chiqadi. Bu qadam O‘zbekistonning mintaqada kiberxavfsizlik sohasida yetakchi o‘rin egallash niyatini tasdiqlaydi.

Manba: O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, https://lex.uz/pdfs/7511145