O‘zbekiston: Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (XVJ) 2025 yil IV modda bo‘yicha missiya yakuniy bayonoti
Vashington, Kolumbiya okrugi:
So‘nggi o‘zgarishlar, istiqbollar va xavf-xatarlar
Iqtisodiyot barqaror ravishda yuqori natijalarni ko‘rsatmoqda. 2024 yilda real yalpi ichki mahsulot (YAIM) o‘sishi ichki talabning kuchli bo‘lishi tufayli 6,5 foizni tashkil etdi. Tashqi joriy hisob defitsiti 2024 yilda YAIMning 2,6 foiz punktiga kamayib, 5,0 foizga tushdi, bunga kuchli pul o‘tkazmalari, yuqori xom ashyo narxlari, oltindan tashqari eksportning tez sur’atlar bilan o‘sishi va 2023 yilda importning bir martalik o‘sishining pasayishi yordam berdi. Xalqaro zaxiralar yetarlicha ko‘p bo‘lib qolmoqda. Konsolidatsiyalangan hukumat defitsiti (KHD) 2024 yilda YAIMning 1,7 foiz punktiga kamayib, 3,2 foizni tashkil etdi, bu asosan energiya subsidiyalarining qisqartirilishi va ijtimoiy xarajatlarni yaxshiroq yo‘naltirish, shuningdek, yuqori oltin narxlari QQS qaytarilishi tufayli pasaygan QQS daromadlarini qoplashi bilan bog‘liq. Biroq, defitsitning kichrayishi natijasida ichki talabning pasayishi kengroq davlat sektori, jumladan, davlat korxonalari tomonidan xarajatlarni oshirish va tashqi qarz olish chegarasini oshirish orqali yumshatildi. Inflyatsiya yuqori bo‘lib qolmoqda, 2024 yil mart oyida yillik 10,3 foizni tashkil etdi, bu o‘tgan yilda energiya tariflari va boshqa ma’muriy narxlarning zarur oshirilishi, shuningdek, boshqa narxlarga ta’siri bilan bog‘liq.
O‘sish barqaror bo‘lib qolishi kutilmoqda, biroq so‘nggi paytlarda tashqi noaniqlik kuchaydi. E’lon qilingan global tariflarning oshirilishi noaniqlikni oshirdi va global moliyaviy sharoitlarni qattiqlashtirdi, bu O‘zbekistonga tashqi talab, xom ashyo narxlari va moliyaviy oqimlar orqali ta’sir qilishi mumkin. Ushbu noaniqlikka qaramay, asosiy stsenariyda real YAIM o‘sishi 2025 va 2026 yillarda 6 foizga yaqin bo‘lib qolishi prognoz qilinmoqda, bu xususiy iste’mol, investitsiyalar va tarkibiy islohotlarning davom etishi bilan qo‘llab-quvvatlanadi. Joriy hisob defitsiti 2025 yilda YAIMning 5 foizida o‘zgarishsiz qolishi kutilmoqda, chunki yuqori oltin eksporti va kengroq davlat sektori konsolidatsiyasi savdo sheriklarida o‘sishning sekinlashishi tufayli oltindan tashqari eksportning zaiflashishini qoplaydi. Inflyatsiya 2025 yil oxirida yillik 8 foizdan sal yuqoriroq darajaga tushishi va keyinchalik asta-sekin pasayishi kutilmoqda, bu qattiq makroiqtisodiy va makroprudensial siyosatlar hamda tarkibiy islohotlarning davomi bilan qo‘llab-quvvatlanadi.
Yuqori noaniqlik xavf-xatarlar va imkoniyatlarni taqdim etmoqda. Asosiy tashqi xavf-xatarlar katta va uzoq davom etadigan savdo siyosati zarbalari, Ukrainadagi urushning ta’siri, tashqi moliyalashtirish imkoniyatlarining qisqarishi va xom ashyo narxlarining o‘zgaruvchanligidan kelib chiqadi. Ichki xavf-xatarlarga kutilganidan yuqori fiskal defitsitlar, qarz olish chegaralarini oshirish, banklarning balanslarining zaiflashishi va davlat korxonalari, davlat tijorat banklari (DTB) va davlat-xususiy sherikliklardan (DXSH) kelib chiqadigan shartli majburiyatlar kiradi. Imkoniyatlar tarkibiy islohotlarni tezroq amalga oshirish, kapital va pul o‘tkazmalari oqimining kuchayishi va oltin narxlarining yuqoriligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Fiskal siyosat
2024 yilda konsolidatsiyalangan hukumat defitsitining (KHD) pasayishi ijobiy baholanadi. Xodimlar hukumatni KHDni qisqartirish va 3 foizlik o‘rta muddatli fiskal maqsadga sodiq qolish uchun maqtashadi. 2025 yilda tashqi qarz olish chegarasini 5,5 milliard AQSh dollarida ushlab turish va kelajakda qarz olish chegaralarini davlat va davlat kafolati ostidagi qarzning YAIMdagi ulushini oshirmasligini ta’minlaydigan tarzda belgilash byudjet ishonchliligini oshirish, davlat korxonalari va DXSHlardan kelib chiqadigan xavf-xatarlarni kamaytirish va inflyatsiyaga talab bosimini yumshatish uchun juda muhimdir. O‘zgaruvchan oltin narxlari yuqori bo‘lganda inflyatsion xarajat bosimlarini, past bo‘lganda esa xarajatlarni qisqartirish bosimlarini keltirib chiqaradi, bu makroiqtisodiy o‘zgarishlarni kuchaytiradi. Shuning uchun hokimiyat organlari hukumat xarajatlarining oltin narxlaridagi o‘zgarishlarga javobini minimallashtirishga intilishi kerak.
Rivojlanish va ijtimoiy ehtiyojlar uchun joy yaratish uchun daromadlarni safarbar qilish va xarajatlarni ratsionalizatsiya qilish zarur. 2020 yildan beri soliq-YAIM nisbati 2 foiz punktga pasayganini qoplash uchun o‘rta muddatli daromad strategiyasi kerak. Soliq siyosati variantlari korporativ va shaxsiy daromad soliqlarini isloh qilish, daromadga asoslangan soliq imtiyozlarini qisqartirish va samarasiz bojxona imtiyozlarini bekor qilish, yangilarini taqdim etmaslikni o‘z ichiga oladi. Bular soliq ma’muriyati choralar bilan to‘ldirilishi kerak, jumladan, audit dasturini qayta ko‘rib chiqish, yirik soliq to‘lovchilar idorasining faoliyatini yaxshilash va soliq to‘lovchilarning huquqlari hurmat qilinishini ta’minlash. Shu munosabat bilan, hozirda ko‘rib chiqilayotgan soliq ma’muriyatini isloh qilish va soya iqtisodiyotiga qarshi kurashish bo‘yicha ikkita strategiya tasdiqlanishi va amalga oshirilishi kerak. Ish haqlarini ratsionalizatsiya qilish, tovar va xizmatlar xarajatlarini so‘nggi xarid islohotlaridan foydalangan holda qisqartirish, davlat korxonalarini isloh qilishni tezlashtirish, ijtimoiy yordam dasturlarini yanada konsolidatsiya qilish va ularning dizaynini yaxshilash, pensiya tizimini isloh qilish xarajatlarni samaradorligini oshiradi.
Fiskal intizom va shaffoflikni mustahkamlash uchun fiskal institutlarni isloh qilish davom ettirilishi kerak. Xodimlar hukumatni byudjet taqvimiga rioya qilgani, fiskal strategiya hujjatini va fiskal xavf-xatarlar to‘g‘risidagi bayonotlarni tayyorlagani va 2025-2030 yillarga mo‘ljallangan Davlat moliya boshqaruvi islohoti strategiyasini qabul qilgani uchun maqtashadi. Moliyalashtirish manbasidan qat’i nazar, davlat investitsiyalari jarayonini birlashtirish, kapital va joriy byudjetlarni tayyorlashni yaxshiroq moslashtirish va integratsiyalash, muassasalar mas’ul bo‘lgan barcha kapital xarajatlarni byudjet chegaralarini belgilashda qamrab olish va ushbu chegaralarni byudjet hujjatlari bilan birga e’lon qilish bo‘yicha keyingi yutuqlarga erishish zarur. Muhim ahamiyatga ega bo‘lib, tez o‘sib borayotgan DXSH loyihalari portfelidan kelib chiqadigan fiskal xavf-xatarlarni bartaraf etish uchun hokimiyat organlari DXSH xavf-xatarlarini monitoring qilish va boshqarish tizimini loyihalashda sezilarli yutuqlarga erishdilar. Bu asosiy taxminlarga sezgirlik tahlilini o‘tkazish, potentsial DXSH xarajatlarini byudjetga kiritish, DXSHni kengroq davlat investitsiyalarini boshqarish doirasiga integratsiyalash va cheklangan qabul qilish qobiliyatiga muvofiq yillik DXSH chegarasini pasaytirish bilan to‘ldirilishi kerak. Hukumat moliyaviy statistikasini (HMS) hisobotini yaxshilash va qarz boshqaruvi strategiyasini, yillik qarz olish rejasi bilan birga e’lon qilish fiskal shaffoflikni mustahkamlaydi va investorlar bilan munosabatlarni osonlashtiradi.
Pul-kredit va valyuta kursi siyosati
O‘zbekiston Markaziy banki (OMB) inflyatsiya 5 foizlik maqsadga yaqinlashguncha pul-kredit siyosatini qattiq ushlab turishi kerak. So‘nggi paytlarda inflyatsiya va inflyatsiya kutishlarining oshishi munosabati bilan foiz stavkasini oshirish OMBning mavjud bosimlarni bartaraf etishga tayyorligini ko‘rsatadi. Pul-kredit siyosati ma’lumotlarga asoslangan bo‘lib qolishi va agar asosiy inflyatsiya yoki inflyatsiya kutishlari pasaymasa, yanada qattiqlashtirilishi kerak. Valyuta kursi bozor sharoitlarini yaxshiroq aks ettirish, zarba yutgich sifatida xizmat qilish, zaxiralarni himoya qilish, firmalarni valyuta xavf-xatarlarini himoya qilishga undash va doimiy devalvatsiya kutishlaridan qochish uchun kengroq diapazonlarda asta-sekin o‘zgarishlarga ruxsat berilishi kerak. Bundan tashqari, kalendar yili ichida betaraflik prinsipiga rioya qilish valyuta kursining moslashuvchanligini osonlashtiradi. Xodimlar OMBni aloqa tizimini yaxshilashdagi sa’y-harakatlari uchun maqtashadi. Aloqani yanada mustahkamlash inflyatsiya kutishlarini barqarorlashtirishga yordam beradi va pul-kredit siyosatining oldindan aytib bo‘lishini ta’minlaydi. Pul-kredit siyosati uzatilishini mustahkamlash likvidlikni boshqarishni yanada yaxshilash, zaxira talablari doirasini modernizatsiya qilish va bank sektoridagi davlat ulushini va yuqori dollarizatsiyani kamaytirish orqali davom ettirilishi kerak.
Moliyaviy sektor barqarorligi
Hokimiyat organlari davlat tijorat banklarini (DTB) isloh qilishni davom ettirishi va moliyaviy barqarorlik va resurslarni samarali taqsimlashni rag‘batlantirish uchun ularni xususiylashtirishni tezlashtirishi kerak. Ularning mandatlari foyda olishga qaratilishi kerak, va tijoriy bo‘lmagan operatsiyalardan kelib chiqadigan har qanday xarajatlar to‘liq va shaffof ravishda byudjetda qoplanishi kerak, bu operatsiyalar asta-sekin bekor qilinmaguncha. DTBlarning korporativ boshqaruvini mustahkamlash ularning tijoriy yo‘nalishini qo‘llab-quvvatlaydi, xususiylashtirishni osonlashtiradi, davlat korxonalarini qayta tashkil qilishni rag‘batlantiradi, pul-kredit siyosati uzatilishini yaxshilaydi va xususiy sektor uchun arzon kreditlardan foydalanishni oshiradi. 2020-2025 yillarga mo‘ljallangan bank islohoti strategiyasida ko‘zda tutilganidek, bank tizimi aktivlaridagi davlat ulushini 40 foizga qisqartirish DTBlarning xususiylashtirilishini tezlashtirishni talab qiladi. Shaffof protseduralar, mustahkam tartibga solish doiralari, yaxshi kreditor va aktsiyador huquqlari va xususiylashtirish jarayonida raqobatbardosh takliflar malakali investorlarni jalb qilishni ta’minlaydi va aktivlar qiymatini maksimal darajada oshiradi. Bundan tashqari, xodimlar tizimli banklarni siyosat banklari sifatida saqlab qolish bo‘yicha joriy rejalarga qarshi maslahat berishadi, chunki bu moliyaviy xavf-xatarlarni yoki byudjetga xarajatlarni oshirishi mumkin.
Bank nazoratini kuchaytirish kerak, jumladan, xalqaro standartlarni qabul qilish orqali. Xodimlar hokimiyat organlariga O‘zbekiston uchun yaqinda va birinchi marta o‘tkazilgan Moliyaviy Sektor Baholash Dasturi (MSBD) tavsiyalarini amalga oshirishni maslahat berishadi. Bular bank tartibga solishni mustahkamlash; mustahkam xavfga asoslangan nazoratni joriy etish; tizimli xavf tahlili va stress-testlarni yaxshilash; kapital talablarini mustahkamlash; aktivlarni tasniflash va muammoli kreditlarni hal qilishni xalqaro eng yaxshi amaliyotlarga moslashtirish; to‘lov tizimi nazoratini yaxshilash; va banklarni hal qilish, inqirozni boshqarish va moliyaviy xavfsizlik tarmoqlarini tashkil etishga qaratilgan islohotlarga e’tibor qaratishni talab qiladi.
O‘zbekiston Markaziy banki (OMB) yangi paydo bo‘layotgan moliyaviy barqarorlik xavf-xatarlarini diqqat bilan kuzatib borishi va ularga qarshi choralar ko‘rishi kerak. 2023-24 yillarda makroprudensial choralar joriy etilishi uy xo‘jaliklari kredit o‘sishini pasaytirdi va banklarning qarz oluvchilarning kreditga layoqatliligiga e’tiborini oshirdi. Shunga qaramay, mikrokreditlash segmenti tez sur’atlarda o‘smoqda, chunki mikro kreditlar va kreditlar kamroq qattiq shartlar asosida berilmoqda. Moliyaviy inklyuziyani va chuqurlashuvni oshirishga qaratilgan tashabbuslar ijobiy baholansa-da, ular banklar tomonidan kreditni to‘g‘ri baholashni zaiflashtirmasligi kerak, bu moliyaviy barqarorlik xavf-xatarlarini oshiradi. Shuning uchun OMB xavfga asoslangan nazoratni mustahkamlashi va bu xavf-xatarlarni cheklash uchun qo‘shimcha kapital talablari yoki boshqa majburiy makroprudensial choralar qo‘llashi kerak. Shuningdek, u valyuta kreditlashidan kelib chiqadigan xavf-xatarlarni, rasmiy daromadi bo‘lmagan shaxslarga va to‘lovga layoqatsizlik yoki likvidlik xavfi yuqori bo‘lgan korporatsiyalarga kredit berish xavf-xatarlarini bartaraf etishi kerak. Imtiyozli va yo‘naltirilgan kreditlashni bosqichma-bosqich bekor qilish ustuvor vazifa bo‘lib qolishi kerak.
Tarkibiy va boshqaruv islohotlari
Iqtisodiy o‘tish islohotlarini sezilarli darajada olg‘a surgan O‘zbekiston ularni yakunlashi va institutsional islohotlarni amalga oshirishni tezlashtirishi kerak. Zarur bo‘lgan energiya tariflari va kengroq ma’muriy narxlarning oshirilishi narxlar liberallashtirilishini olg‘a surdi va narxlar bozor kuchlarini to‘liq aks ettirguncha davom ettirilishi kerak. Jahon Savdo Tashkilotiga a’zo bo‘lishda ikki tomonlama va ko‘p tomonlama yo‘nalishlarda sezilarli yutuqlarga erishildi, qo‘shni davlatlar va boshqa mintaqalar, masalan, Fors ko‘rfazi Hamkorlik Kengashi bilan aloqalarni kuchaytirish savdo liberallashtirilishi va diversifikatsiyasini olg‘a surishga sezilarli hissa qo‘shdi. Davlat korxonalariga yordam shaffof bo‘lishi, qayta tashkil qilish sharti bilan taqdim etilishi va xususiy sektor uchun teng sharoitlar yaratish uchun asta-sekin bekor qilinishi kerak. Iqtisodiyotdagi davlat ishtiroki kamaytirilishi kerak, va yirik davlat korxonalarini xususiylashtirish xalqaro eng yaxshi amaliyotlarga muvofiq tezlashtirilishi va amalga oshirilishi kerak. Nazorat va to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuv samarali tartibga solish va bozor institutlari bilan almashtirilishi kerak. Firmalarni bozorga kirishi va chiqishini osonlashtirish xususiy sektor uchun raqobatbardosh muhitni rag‘batlantirishga yordam beradi.
Boshqaruv, mehnat va iqlim islohotlari davom ettirilishi kerak. So‘nggi yillarda boshqaruv ko‘rsatkichlari sezilarli darajada yaxshilandi. Manfaatlar to‘qnashuvi to‘g‘risidagi qonunning qabul qilinishi, uni amalga oshirish uchun davlat xodimlarini o‘qitish va Virtual Korrupsiyaga qarshi Akademiyaning tashkil etilishi ijobiy baholanadi. Davlat va davlat korxonalari xodimlari uchun aktivlarni deklaratsiya qilish to‘g‘risidagi qonun loyihasining jamoatchilik muhokamasi va ma’lumot beruvchilarni himoya qilish to‘g‘risidagi qonun loyihasining vazirlar mahkamasi tomonidan ko‘rib chiqilishi yaqinda kutilmoqda. Hokimiyat organlari ushbu qonunlarni imkon qadar tezroq qabul qilishi va amalga oshirishi kerak. Shaffoflik va axborotga kirishni, xususan, xaridlar bo‘yicha yaxshilash va Korrupsiyaga qarshi Milliy Strategiyani yakunlash davlat xarajatlarining va ma’muriyatning samaradorligini oshirishga hissa qo‘shadi. Mehnat bozori islohotlari ayollarning mehnatdagi ishtirokining pastligi, yuqori norasmiylik va malaka mos kelmasligini bartaraf etish uchun tezlashtirilishi kerak. Energiya narxlarini isloh qilishni yakunlash va suv samaradorligini oshirish, ekinlarni diversifikatsiya qilish va o‘rmonlarni qayta tiklashga yordam berish bo‘yicha chora-tadbirlarni tezda qabul qilish iqlim kun tartibini sezilarli darajada olg‘a suradi. Statistik ma’lumotlar sifatini yaxshilash yaxshiroq tahlil va ko‘proq ma’lumotga asoslangan siyosat ishlab chiqishga olib keladi.
Missiya O‘zbekiston hokimiyat organlari, manfaatdor tomonlar va xususiy sektor vakillariga IV modda missiyasi davomidagi mehmondo‘stlik, konstruktiv siyosiy muloqot va samarali hamkorlik uchun minnatdorchilik bildiradi.
 |
Manba: Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi
Yakuniy bayonot XVJ xodimlarining rasmiy tashrif (yoki “missiya”) yakunida olingan dastlabki xulosalarini tasvirlaydi, ko‘pincha a’zo mamlakatga qilingan tashriflar doirasida. Missiyalar XVJ Nizomining IV moddasi bo‘yicha muntazam (odatda yillik) maslahatlashuvlar doirasida, XVJ resurslaridan foydalanish (XVJdan qarz olish) so‘rovi doirasida, xodimlar tomonidan kuzatiladigan dasturlar muhokamalari doirasida yoki iqtisodiy rivojlanishni xodimlar tomonidan boshqa kuzatuvlar doirasida amalga oshiriladi.
Hokimiyat organlari ushbu bayonotni e’lon qilishga rozilik berishdi. Ushbu bay lardan qilingan bayonotda keltirilgan fikrlar XVJ xodimlarining fikrlari bo‘lib, XVJ Ijroiya kengashining fikrlarini aks ettirishi shart emas. Ushbu missiyaning dastlabki xulosalariga asoslanib, xodimlar boshqaruv tomonidan tasdiqlanishi shart bo‘lgan hisobot tayyorlaydilar, u XVJ Ijroiya kengashiga muhokama va qaror qabul qilish uchun taqdim etiladi.